چکیده:
این مقاله سعی میکند در قالب مطالعه ای موردی، کارایی الگوی تحلیل سیاق را در مطالعة
گفتمان ادبی به بوتة آزمایش گذارد؛ بدین منظور، پس از طرح مقدماتی مسئلة تحقیق و مروری
اجمالی بر سیر تاریخی نظریة سیاق در سنت زبانشناسی نقشگرا به معرفی اجمالی الگوی
تحلیل سیاق مایکل هلیدی پرداخته، و در نهایت الگوی یادشده عملا در تحلیل مسئلة
چرخش سیاق در مدیر مدرسه جلال آلاحمد به خدمت گرفته شد. یافتهها بیان میکند که
آلاحمد در سراسر داستان به تناسب تغییر بافت موقعیتی و به مجرّد تغییر مشارکان رویدادهای
کلامی و به اقتضای نوع روابط نقشی آنان با یکدیگر از شیوه چرخش سیاق بهره میجوید و
دامنة « در این کار، ضمن تلفیق عناصر زبانی و پیرازبانی، هر سه عامل سیاق سخن شامل
را به تناسب در تحقق عوامل سه گانة لایة معنایی » شیوة گفتمان « و » منش گفتمان « ،» گفتمان
زبان دخیل کرده است.
خلاصه ماشینی:
"راوی (مدیر مدرسه ) حرف رئیس را قطع میکند و با چرخش سیاق به ظاهر وارد همان رابطۀ نقشی متعارف «رئیس - مرئوس » میشود: )٣( ممکنه خواهش کنم زیر همین ورقه مرقوم بفرمایید؟ طبیعتا در اینجا شیوة محاوره به کار گرفته شده اما نوع مناسبات قدرت بین مشارکان رویداد کلامی از جنس نامتقارن است و مرئوس در خطاب به رئیس از فعل «مرقوم فرمودن » آن هم در شمار جمع استفاده میکند تا معنای بینافردی احترام را در منش گفتمان محقق سازد؛ ضمن اینکه ادات وجه نمای «ممکنه » و فعل «خواهش کردن » هر دو انتخابهایی است که با ماهیت این کنش اجتماعی در دامنۀ سخن همخوانی دارد و این همه در رسم الخط داستان (یعنی در شیوة سخن و در معنا و نقش متنی) نمود یافته است .
نشانۀ این تغییر و تلطیف لحن در جملات مدیر استفاده از صورت خطابی «بابا» و «بابا جان » است که در فرهنگ و زبان فارسی از سوی فرد فرادست (از نظر سن و سال یا مناسبات قدرت ) در خطاب به فرودست به کار میرود و گاهی نیز اساسا برای القای کنش گفتاری «با کسی کاری نداشتن » و «به کسی حاشیۀ امنیت دادن » مورد استفاده قرار میگیرد که در اینجا هر دو موضوعیت مییابد؛ بدین ترتیب ملاحظه میشود که آل احمد در این پاره کلام نیز همچون پاره کلامهای قبلی به تناسب تغییر موقعیت و به اقتضای متغیرهای سه گانۀ سیاق سخن ، عناصر صوری مناسب را از لایۀ واژی-دستوری زبان به خدمت میگیرد تا به گونه ای طبیعی و مأنوس ، عوامل سه گانۀ معنا را در نظام معنایی زبان فعال کند.
( Register Analysis: Theory and Practice; London & New York: Printer Publishers, 1993; pp."