چکیده:
در مورد روش فلسفی ملّاصدرا، همواره این پرسش مطرح است که آیا تلاش این اندیشمند شیعی در مقام بهرهگیری از مکاتب فکری مختلف، نظام معرفتی منسجمی را برای او به ارمغان آورده یا آنکه اقتباسهاى متعدّد وی از آراء متناقض اهل نظر، به التقاط اندیشهها منجر شده است؟ طبعاً مطمئنترین روش برای دستیابی به پاسخ این پرسش، بررسی یکایک مسائل مطرح شده در حکمت متعالیه، به ویژه مسائلی است که صدرا در آنها دعوی نوآوری دارد.
در این راستا، نوشتار پیش رو درصدد بررسی سخنان متفاوت صدرا در باب «هیولای اولی» است، اینکه صاحب أسفار ضمن اذعان به ترکیب انضمامی جسم از مادّه و صورت، با بیانات مبسوطی به دفاع از ایدۀ فیلسوفان مشّائی در مورد تحقّق خارجی «هیولا» به عنوان امری فاقد فعلیّت و صرف قابلیّت برمىخیزد و در قبال ناقدان این نگاه فلسفی خاصّه حکیم سهروردی موضع مىگیرد؛ امّا در عین حال برخی توصیفات وی از هیولای اولی، شباهت ویژهاى با سخنان سهروردی در تلویحات دارد. همچنین دعوی نوآوری ملّاصدرا پیرامون ترکیب اتّحادی مادّه و صورت و قول به وجود شوق در هیولا، به ترتیب با مراجعه به آثار حکمای إخوان الصّفا و رسالۀ «العشق» بوعلی مورد انکار قرار گرفته و نوآوری صدرا در این دو مسئله، محدود به برخی تبیینها و براهین نوین وی دانسته شده است.
خلاصه ماشینی:
٤. البته برخی اهل دقت در آثار صدرا با عنایت به نوآوریهای وی، پرسش های دیگری را نیز (البته بدون پاسخ ) مطرح کردهاند؛ بدین ترتیب که : «آیا مادهای که صدرالمتألهین از آن سخن میگوید، بر هیولای اولای مشائی منطبق است یا نه ؟ نیز با توجه به اینکه به نظر همۀ فیلسوفان، ماده و صورت جسمیه انفکاکناپذیر و متلازماناند و نمیتوان هیچ یک را هرگز بدون دیگری یافت ، آیا باز ترکیب آنها اتحادی است ؟ همچنین استدلال صدرالمتألهین را در دفاع از اینکه ممکن نیست قوه و فعل ، و لو از دو جهت متفاوت، در یک واقعیت بسیط جمع شوند، چگونه باید جواب داد؟ و سرانجام آیا این نظریه در مواردی که نوعی از جسم به نوعی ناقص تر تبدیل میشود، کاراست یا نه ؟» (عبودیت ، ١٣٨٩: .
در این پژوهش همچنین مشخص شد که نوآوریهای صدرا در باب هیولای اولی، منحصر به تبیین یا برهانی نوین بوده است نه اصل نظریه ؛ چه نظریۀ ترکیب اتحادی ماده و صورت در رسائل اخوان الصفا و برخی آثار اسماعیلیه به وضوح دیده میشود و قول به وجود شوق در هیولای اولی نیز در رسالۀ «العشق » بوعلی پیشینه دارد.
به هر حال، هم به دلیل علمی مذکور و هم به لحاظ برخی عوامل غیر علمی ـ که نگارنده از شرح آن در این وجیزه معذور است ـ ضرورت دارد که علاوه بر سخنان خود صدرا در باب پیشینۀ وی در نظریۀ ترکیب اتحادی ماده و صورت و اثبات شوق در هیولا، در تاریخ فلسفه و اندیشه های فیلسوفان مسلمان نیز تأملی نمود.