چکیده:
در میان متون بیشمار ادب فارسی، مثنوی مولانا جزو نادر متنهایی است که از لحاظ باقی ماندن نسخههای معتبر و اهتمام به تصحیح آن، خوشفرجام و دوستکام بوده است. زمانی که نیکلسون به تصحیح آن همّت گماشت و مجلّدات نخستین آن را چاپ کرد (1925) هنوز بسیاری از متنهای مهم، ناشناخته در گوشه کتابخانهها گرد و خاک میخوردند. با اینکه نیکلسون قبل از شروع به کار تصحیح، سعی کرده بود همه نسخههای معتبر شناخته شده را گرد آورد ولی در حین تصحیح بود که به وجود نسخههایی از قرن هفتم و نزدیک به زمان آفرینش متن پی برد که یکی از آنها نسخه مورّخ677 محفوظ در موزه آرامگاه مولانا در قونیه بود. نیکلسون بعد از دریافت و ارزشیابی نسخه به اهمّیت آن پی برد و در چاپ دفتر سوم به بعد آن را اساس قرارداد و برای نشان دادن تفاوتهای ضبط آن با دو دفتر 1و2 ضمیمههایی افزود.
این نسخه در سال1371 به همّت نصرالله پورجوادی و متخصّصان فنّی مرکز نشر دانشگاهی و همکاری توفیق سبحانی به صورت عکسی (فاکسیمیله) به چاپ رسید و در دسترس پژوهشگران و علاقهمندان مولوی قرار گرفت.
به جهت جایگاه بیبدیل این نسخه در حفظ صورت و قرائت درست مثنوی، چند تن از مثنوی پژوهان همزمان اقدام به چاپ آن کردند.
این مقاله هزارو سیصد بیت آغازین دفتر اوّل را در شش چاپ مبتنی بر تک نسخه قونیه ـ که گاهی ضبطهای چاپ نیکلسون را نیز به عنوان نسخه بدل در حاشیه افزودهاند ـ مقایسه و با چاپ عکسی مقابله کرده و اختلافها را بیت به بیت آورده است. این اختلافها به قرائت متفاوت از ضبطی واحد، اختلاف سلیقه مصحّحان در حفظ یا تغییر شیوه خط و طرز تلفّظ کلمات، بیدقّتی در مراحل حروفچینی و اغلاط چاپی و... مربوط میشود.
این مقابله نشان داده است که در چاپهای اخیر، در قرائت متن بیش از آنکه چاپ عکسی مورد مراجعه باشد، به چاپهای حروفی قبلی نسخه قونیه و نیکلسون مراجعه شده است.
خلاصه ماشینی:
١٣٧- گفت مکشوف و برهنه گوی این آشکارا به که پنهان ذکر دین در متن بر روی «برهنه گوی این » نوشته شـده بـی غلـول و در حاشـیۀ مـصراع دوم بدین صورت اصلاح شده است : باز کو دفعم مده ای بوالفضول خرمشاهی ، مولایی ومصححان قونیه ، متن را حفظ کرده و صورت اصلاح شدة بیت را به پابرگ یا پی نوشت پایانی برده اند ولی توفیق ، سروش و برزگر جـای مـتن و حاشـیه را عوض کرده اند.
خرمشاهی برخلاف ضبط بقیه ، درمصراع اول قبل از بی غلول واوی افـزوده اسـت کـه در نسخۀ خطی نیست : گفت مکشوف و برهنه و بی غلول ١٣٨- پرده بردار و برهنه گو که من می نخسپم با صـنم با پیرهن در چهار نسخه املای می نخسپم حفظ شده ولی مولایی و برزگر آن را به می نخـسبم تبدیل کرده اند.
٢٢١- عشــق آن بگزین که جملۀ آنبیا یافتنـــد از عشــق او کار و کیا سروش علامت مدی را که در اصل برای کشیده خواندن «یا» ی انبیـا بـوده بـر روی همزة آغازین کلمۀ انبیا فرض کرده و در حاشیه متذکر شده است که : دراصل آنبیا (؟) ٢٤٦- نیم جان بستاند و صد جان دهذ آنچ در وهمـت نیایذ آن دهـــذ خرمشاهی و برزگر (به نظر می رسد تحت تأثیر قرائت نیکلـسون ) نـیم جـان را «نـیم جان » خوانده و ضبط کرده اند.
این بیت را توفیق بعد از بیت زیر در متن آورده : خاک او کردند بر سرهای خویش درد او دیدند درمان جای خویش سروش و برزگر و مصححان قونیه نیز آن را ادامۀ همین بیت دانسته و در حاشیه بـه ذکر آن اکتفا کرده اند.