چکیده:
خصوصیات کالبدی اجزا، معیاری است برای دستهبندی ویژگیهای مساجد نخستین ایرانی و آشکار ساختن شباهتها و تفاوتهای آنها. مطالعۀ مقایسهای این ویژگیها راهکاری برای تحلیل چگونگی و چرایی تفاوتهای مساجد قرون نخست تا چهارم ایران و تفاوتهای کالبدین اجزای آنها ارائه میدهد. بررسی این خصوصیات کالبدین براساس کاربرد عناصر بصری و مطالعۀ مقایسهای آنها بهمنظور دستهبندی ویژگیهای نخستین مساجد ایرانی تاکنون بهشکل روشمند صورت نگرفته است. در این پژوهش، که دادهاندوزی در آن براساس مطالعات کتابخانهای و میدانی بوده، ده مسجد از مساجد باقیمانده از سدههای یکم تا چهارم هجری در ایران بررسی شده است. بنا به یافتههای پژوهش، سه فرم اصلی مساجد نخستین ایران بر اساس عناصر تشکیلدهندۀ پلان و بررسی مفاهیم بصری در نمونهها آشکار شده است. این یافتهها همچنین، تفاوتهای آشکاری در بخشهای جزئیتر نخستین مساجد را نشان میدهند.
خلاصه ماشینی:
بنا به یافته های پژوهش ، سه فرم اصلی مساجد نخستین ایران بر اساس عناصر تشکیل دهندٔە پلان و بررسی مفاهیم بصری در نمونه ها آشکار شده است .
این پژوهش درصدد پاسخگویی به پرسش های زیر است : • چه ویژگی های مشترک تکرارشونده ای در ساختار معماری مساجد نخستین ایرانی مشاهده می شود؟ • تفاوت های کالبدی ساختار معماری مساجد نخستین ایرانی چیست ؟ • عناصر بصری چگونه در این مساجد نمود پیدا کرده است ؟ پیشینۀ پژوهش در برخی از پژوهش های پیشین درباره مساجد، روند شکل گیری مساجد ایرانی مورد تحلیل قرار گرفته (کیانی ، ٨٢ـ١٠٢) و در برخی ، علاوه بر مطالعۀ مساجد ایرانی ، به تحلیل بناهای پیش از اسلام ، همچون آتشکدٔە ایزدخواست ، و چگونگی تبدیل آن به مسجد پرداخته شده است (حاج سیدجوادی ، ١٥٦ـ٢١٥).
در برخی از تحقیقات ، با تأکید و تمرکز بر برخی مساجد معروف ایران ، شاخص های معماری و سازه ای مساجد مطالعه شده است ؛ برای مثال ، حجت و ملکی (٨ـ١٢)، با در نظر گرفتن گونه بندی مساجد توسط اندره گدار، به تغییر شکل های مساجد و پیدایش و تکامل آن ها، و از جمله مسجد جامع اصفهان ، پرداخته اند.
در تحقیقاتی کلان تر، با استفاده از عناصر بصری و تناسبات طلایی ، به تحلیل ساختار ستون ها، فرم ، و تناسبات اجزای بناهای مختلف جهان پرداخته شده (٩٧-٨٦ ,Ching) یا دلایل به وجود آمدن فرم های معماری مختلف با توجه به هندسۀ بناها، بررسی شده است (اعرابی ،٣٣ـ٥٦).