چکیده:
در این مقاله، به دو آیه مهم دستور به حجاب (آیات ۵۹ احزاب و ۳۱ نور) و سیر تفسیر آنها در طی تاریخ میپردازم و با استفاده از نظریه دریافت، به این نتیجه میرسم که در دوران مدرن، یعنی اواخر قرن نوزدهم، تفسیر آیات حجاب و بهویژه توجیه همراه با آن تحول مییابد. در تفسیر پیشامدرن مفسران بیشتر در پی آن بودهاند که توجیه را به تفاوت طبقاتی میان زنان آزاد و کنیزان مربوط کنند. در این دوران حفظ عفت معمولاً به خانهنشینی زنان مربوط میشد. اما در دوران مدرن تفاسیر تحولی جدی پیدا کرد. مهمترین هدف برای پوشش سر حفظ عفت فردی و اجتماعی دانسته میشد. این تحول چند عامل احتمالی دارد: ظهور توجیهات عقلانی برای احکام پس از دوران اصلاح، الغای بردهداری، و حضور فعال زنان در جامعه. این تحول را همچنین با استفاده از نظریه رهاییبخش «گفتمان وارونه» میتوان توضیح داد.
خلاصه ماشینی:
در اینجا، به طور خاص، پرسش ما این است که: مفسران مسلمان هنگام تفسیر آیات ۵۹ احزاب و 31 نور چه رابطهای بین پوشش سر و حفظ عفت فرض میکردهاند؟ و آیا تصور مفسران از این رابطه در طول زمان، بهویژه پس از ظهور مدرنیته، تحول یافته است؟ چنانکه خواهیم دید نقطه عطف تحول تفاسیر آیات حجاب دوران اصلاحات دینی یا احیای اسلامی است.
هدف از این کار («یعرفن فلا یؤذین») چیست؟ در پاسخ به پرسش نخست، دیدگاههای مختلفی مطرح شده که تقریبا مشابه است: پوشاندن سر و صورت به گونهای که فقط یک چشم پیدا باشد، پوشاندن بینی و چشم چپ و آشکارگذاشتن چشم راست، آوردن پوشش بالای ابرو یا روی آن، پوشاندن پیشانی، پوشاندن تمام بدن غیر از یک طرف صورت (طبری، ۱۴۲۳: ۱۹/۵۹-۶۰؛ ابوالفتوح رازی، 1371-1375: ۱۶/۲۱؛ ثعلبی، ۱۴۲۲: 8/۶۴؛ قرطبی، ۱۳۷۲: ۱۲/۲۲۹-۲۳۱؛ بقاعی، ۱۹۸۶: ۱۵/۴۱۰-۴۱۳).
با این وضعیت، جای شگفتی نیست که در تفاسیر آینده برای سخنگفتن از عفت و نیز تلازم حجاب و حضور اجتماعی زنان به تفسیر البحر المحیط ارجاع میشده است.
او مانند بسیاری از مفسران دیگر به تعدد معانی جلباب (و میزان پوشش آن) میپردازد، اما مانند بسیاری از مصلحان دینی در تفسیر آیه بر حفظ عفت از طریق پوشش تأکید دارد: «ذلک از اسماء اشاره و ارشاد به علت حکم است که حکم جلباب برای این است که خانم از کنیز شناخته شود و نیز خانم هرزهگرد و عفیف از هم تمیز داده شوند و مردمان اراذل و اوباش دنبال آنها نیفتند و به خانمهای محترم اذیت نرسانند» (امین، ۱۳۹۳/۱۳۹۴: ۹/۱۱۴-۱۱9؛ همو: ۱۰/۲۷۵-۲۷۷).