چکیده:
مقاله حاضر به بررســی یکی از وجوه افتراق میان نظریه شناخت اسلامی و نظریه نوین شــناخت در مغرب زمین در مبحث پیشرفت دانش و اکتشاف علمی پرداخته است. محل علمی به عنوان جزئی از مکانیســم اکتشــاف علمی نزاع، ماهیت معرفت شــناختی حدس پیشــنهادی فیلســوف غربی، کارل ریموند پوپر است. ابتدا ســیر تطور مسئله شناخت در غرب را به اجمال بررســی کرده ام. مطالعه این ســیر بــرای درک برخی جهت گیری های فلســفه نوین علم در غرب که موضوع بخش های دیگر این مقاله اســت مفید خواهد بود. در عین حال، چون ســخن این مقال از ســنخ مباحث ماهیت شــناختی است و پوپر مانند سایر فلاسفه نوین علم در غرب، از مباحث ضروری مربوط به ماهیت فلسفی گریز دارد، اشاره ای هم به این گریز فلسفی کرده ام تا مدخلی باشد برای ورود به بحث اصلی. آن گاه نظریه پوپر را درباره فرآیند اکتشــاف علمی و پیشــرفت دانش به اجمال طرح و بررســی کــرده و گفته ام که فرآیند پیشــنهادی پوپر درباره کیفیــت پیدایش حدس علمی در ذهن
دانشــمند علوم، فراتر از شناختی اســتنتاجی (آن طور که وی می گوید) و در واقع معلول نوعی شــناخت استنباطی است که حاصل انتزاعی عقلانی از مشاهدات حسی است و در فلســفه اســلامی با عنوان «شناخت آیه ای» از آن یاد می شــود. در ادامه، کیفیت و ماهیت شناخت فوق با رویکردی به مسئله اکتشاف علمی از منظر فلسفه اسلامی و به ویژه نظریه تعالی صدرالمتالهین شیرازی (ره) بررسی شده است.
خلاصه ماشینی:
يعني فرضيه ها و به تبع آن نظريه ها چگونه شکل مي گيرند؟ چگونه ذهن دانشــمند به حدســي نايل مي آيد که راه را براي اصلاح خطاي نظريه پيشين باز مي کند؟ چه مکانيســمي در درون ذهن محقق رخ مي دهد که به حدســي نايل مي آيد و به تبع آن فرضيه اي متهورانه ترتيب مي دهد و نظريه اي مي سازد که پاسخگوي مشکلات پيش آمده مي شــود؟ البته پوپر خود اذعان مي کند که علاقه اي به بحث «حالت ذهني يک ارگانيسم » در پيدايش اين شــناخت علمي ندارد، (همان ) اما نگارنده علاقه دارد، چون معتقد اســت که بسترهاي معرفت شناختي علوم انساني اسلامي از جمله در رهيافت ، حاصل از پاسخي است که به اين مسئله داده مي شود.
پرسش اين است : اينکه گزاره يا مشــاهده اي موجود، به حدسي درباره آنچه هنوز وجودش تجربه نشــده است مي انجامد، چه نوع شناختي درباره عالم است ؟ کيفيت و ماهيــت فرآينــدي که طي آن ذهن دانشــمند از راه مشــاهده چيزي بــه احتمال وجود چيزي ديگر پي مي برد چيست ؟ چه فرآيندي در ذهن دانشمند رخ مي دهد که به حدسي مي انجامد و به نتيجه اي مي رســد که شــواهدي مبني بر تأييد آن فعلا در دسترس نيست ، يعني از چيزي عيان به چيزي ديگر مي رســد که نه قبلا مشــاهده شده ، نه به شکلي تجربه شده و نه درباره آن خبري مؤيد در دست است ؟ حدس علمي ؛ استنتاج يا استنباط ؟ پوپر در تبيين منطق اکتشــاف علمي خود تفاوتي ميان فرآيند اســتنباط علمي و استنتاج علمــي (يا قياس علمي ) قائل نمي شــود.