چکیده:
امروزه در دنیا وقتی صحبت از شیعه شناســی، اسلام شناسی و مسیحیت شناسی می شود، بیشــتر از آنکه مقصود اندیشــه کلامی آن ها باشــد، تاریخ اندیشــه آن ها مدنظر اســت. براین اساس، سنت شرق شناسی با رویکرد یاد شده به تحلیل تاریخی عقاید شیعه پرداخته اســت و پیروان چندی از این ســنت نیز در میان باورمندان به تشــیع ظهور کرده اند، اما این مطالعات غالبا روشــمند نبوده و با حرکت در روندی ابهام آمیز در برخی موارد نتایج تامل برانگیزی را نیز به همراه داشــته اند. این مقاله درصدد برداشــتن نخستین گام ها برای ســامان دادن و بومی سازی رشــته «تاریخ فکر» است، تا براساس آن بتوان ضمن گسترش این رشــته، از برخی نظریه پردازی های افسارگســیخته و بی پایه در حوزه ی تاریخ اندیشه جلوگیری کرد. پرسش اصلی در این مقاله این است که تاریخ فکر چیست و چه ساختار علمی می توان برای آن در نظر گرفت. براساس مدعای این پژوهش، تاریخ فکر رشته ای است که در آن پژوهشــگر به جای اینکه خود را در مســند یک عالم دینی بنشاند، خویشتن را در مسند یک مورخ می گذارد و تلاش می کند تاریخ اندیشــه مذهب مورد نظرش را ترســیم کند؛ درعین حال مقوله ی تاریخ تفکر را نباید با کلام اشتباه گرفت. در حوزه ی متدولوژی تاریخ فکر، علاوه بر دید تاریخی خاصی که مورخ اندیشــه باید از آن برخوردار باشــد، به نظر می رســد این حوزه رویکردی میان رشته ای دارد؛ چرا که برای دستیابی به اهدافش نیاز به استفاده از دستاوردهای علوم مختلف حوزه ی انسانی دارد. ایــن مقالــه ابتدا به تبیین مرزهای تاریخ اندیشــه و اشــتراک و تمایزش با رشــته های پیرامونی آن همچون تاریخ و کلام می پردازد. سپس به علل توسعه نیافتگی آن و همچنین محدودیت های مطالعات ســنتی که ما را محتاج به چنین حوزه ای می کند، وارد می شــود. در نهایت نیز این پژوهش جســتاری در متدولوژی تاریخ فکر با رویکردی میان رشــته ای خواهد داشت.
خلاصه ماشینی:
در مطالعات تاريخ کلام سنتي ، در انتساب عقايد، غالبا تفاوتي ميان باور واقعي فرد يا جريان ِ با ذهنيت جامعه درباره باور آن فرد يا جريان نمي گذارند، اما در مطالعات تاريخ انديشــه به مفهوم موردنظر در اين مقاله ، چنين تفکيکي مبنا و اســاس کار اســت و از همين جاست که چيزي تحت عنوان جريان اجتماعي معنا و مفهوم پيدا مي کند که مرجع آن همان ذهنيت هاي جامعه است ، ذهنيتي که اي بسا با واقعيت فاصله ي زيادي داشته باشد.
ضرورت سامان دهي و بومي ســازي اين حوزه مطالعاتي چيست ؟ رابطه کلام با تاريخ و به طور خاص تاريخ فکر چيســت ؟ نخستين مســائلي که در متدولوژي تاريخ انديشــه بايد مورد توجه قرار گيرد چيست ؟ جريان شناســي اجتماعي تاريخي در تاريخ فکر بايد به چه صورت انجام شود؟ مهم ترين مواد کار يک مورخ انديشه چيست ؟ مسئله پازل ها و طرح واره هاي تاريخي چه جايگاهي در تاريخ نگاري انديشــه دارد؟ تأثير پيش فرض هــاي کلامي بر مطالعات تاريخ فکر چيست ؟ حوزه هاي تاريخ نگاري فکر که با چالش کلامي روبه رو نمي شود، چيست ؟ ١.