چکیده:
رواداری و شکیبایی برای آزادی رفتار و اندیشه و حقوق دیگری به ویژه در امور مذهبی و سیاسی در پناه قانون و قدرت دولت، از گذشته تا کنون از برجسته ترین موضوع های دینی ـ سیاسی بوده است. بیشتر دولت مردان، پیرو دین و مذهب و یا اندیشه خاص سیاسی و فکری اند و بسیاری از آنان پس از رسیدن به قدرت و حاکمیت، همه امکانات و امتیازها را برای توان مندسازی اندیشه و فکر خود به خدمت می گیرند و برای دیگران حقوقی در نظر نمی آورند. قرن چهارم و پنجم هجری، قرن تمدن سازی و شکوفایی مسلمانان به شمار رفته است و دولت های آل بویه و سلجوقیان در آن روزگار حاکم شده اند. بنابراین، بررسی این موضوع معطوف به این دولت ها برای مشکلات امروز بسیار راه گشا است؛ به ویژه با توجه به اینکه یکی از آن دو، پیرو تشیع و دیگری پیرو تسنن بوده است.
این نوشتار با روی کرد تطبیقی و مقایسه ای، به واکاوی و توصیف و تحلیل ویژگی های برجسته و تاثیرگذار رواداری مذهبی در دو عصر آل بویه و سلجوقیان و مقایسه آن دو از این منظر با یک دیگر می پردازد. حاکمان آل بویه و سلجوقی در امور سیاسی و حکومتی، در حوزه رواداری مذهبی، رفتارهای گوناگونی داشته اند و رواداری مذهبی در این دو دوره، فراز و فرودهای فراوانی داشته است. رواداری مذهبی در توسعه علم و فرهنگ و مراکز علمی و فرهنگی و در پی آن، وضع عالمان در این دو دوره بسی تاثیر گذارد و از دید سیاسی و حکومتی، زمینه نیکویی برای استفاده از اندیشه ها و اندیشه ورزان گروه های مختلف فراهم آورد و حاکمان در استفاده از نخبگان جامعه، از فرصت مغتنمی برخوردار شدند.
خلاصه ماشینی:
رواداری مذهبی در توسعه علم و فرهنگ و مراکز علمی و فرهنگی و در پی آن، وضع عالمان در این دو دوره بسی تأثیر گذارد و از دید سیاسی و حکومتی، زمینه نیکویی برای استفاده از اندیشهها و اندیشهورزان گروههای مختلف فراهم آورد و حاکمان در استفاده از نخبگان جامعه، از فرصت مغتنمی تاریخ دریافت: 29/4/92 تاریخ پذیرش:12/10/92 استادیار دانشگاه الزهرا (س)، گروه تاریخ، تهران،ایران.
در این تحقیق گزارشهای تاریخی مربوط به دو فرمانروایی آلبویه و سلجوقیان را از زاویه رواداری مذهبی مورد توجه قرار میدهد و میزان این رواداری در امور سیاسی و حکومتی و عملکرد حاکمان و امیران به ویژه در انتخاب وزیران و دبیران و وجود تعصب و یا عدم تعصب در ورود افراد با گرایشهای مختلف مذهبی به مجموعه حاکمیت و همچنین موضعگیری آنان در برابر خلافت عباسی مورد بررسی قرار میگیرد.
بنابراین، با تمسک به رواداری، زمینه قدرت خود را فراهم میکرد، اما دولت سلجوقیان بر اثر همراهیاش با خلافت و مذهب «اکثریت»، خود را به پاسداشت رواداری نیازمند نمیدید و از سوی دیگر، مذاهب اهل تسنن پیش از قدرتیابی سلجوقیان، تشیع را آسیبزا میدانستند؛ چنانکه خلیفه عباسی در برابر اقتدار آل بویه و تندروی برخی از شیعیان و گروههای عقلگرا و اعتزالیان، ایستاده و از حاکمان دیگر مناطق جهان اسلام در اینباره کمک درخواست کرده بود.
رواداری حاکمان آلبویه و سلجوقیان در برابر خلافت عباسی بیش از سه قرن از سقوط حکومت ساسانیان در ایران گذشت که خلافت اموی و عباسی، با چیرگی بر امور سیاسی، قدرت خود را بر ایرانیان تحمیل میکردند و تسنن، مذهب فراگیر در دستگاه خلافت و پذیرفته نزد حاکمان و کارگزاران این دستگاه در قلمرو حکومت اسلامی و ایران بود.