چکیده:
با حمله گسترده مغول به سرزمینهای اسلامیو سقوط حکومتهای مسلمان، تشکیلات اداری این حکومتها نیز به یک باره فرو ریخت. با این حال کارگزاران مسلمان بازمانده از این حکومتها توانستند به تدریج جایگاه خود را در تشکیلات اداری مغولها باز یابند. در این میان حضور سیفالدین بیتکچی کارگزار مسلمان برکای خان فرمانروای مسلمان الوس جوچی از موضوعات مهم در تحولات دیوانسالاری مغولها در ایران محسوب میشود. چگونگی برآمدن سیفالدین در تشکیلات اداری هلاکو و اشارههای مبهم و اجمالی و مسکوت گذاشتن دلایل سقوط وی از مقام ارشد دیوانی هلاکو و به یاسا رسیدن او در آستانه لشکرکشی تدافعی هلاکو در مقابل قلمرو برکای خان، مسالهای است که علاوه بر قصور منابع، بیتوجهی محققان تاریخ را نیز به همراه داشته است. در این پژوهش تلاش شده است تا با بررسی و بازبینی شواهد پراکنده موجود در مورد سیفالدین بیتکچی، رویدادهای مرتبط با جریان تحولات دیوانی و سیاستهای منطقهای هلاکو در این روزگار مورد ارزیابی قرار گیرد. این پژوهش نشان میدهد که کشته شدن سیفالدین بیتکچی به عنوان دیوانسالار مسلمان و هم سو با سیاستهای الوس جوچی به رهبری برکای خان، در واقع روند و شروع تازهای برای تشکیلات اداری و استقلال اداری دیوانسالاری مغولها به رهبری هلاکو خان از الوس جوچی یا اردوی زرین بوده است.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش نشان میدهد که کشته شدن سیفالدین بیتکچی به عنوان دیوانسالار مسلمان و هم سو با سیاستهای الوس جوچی به رهبری برکای خان، در واقع روند و شروع تازهای برای تشکیلات اداری و استقلال اداری دیوانسالاری مغولها به رهبری هلاکو خان از الوس تاریخ دریافت22/5/91، تاریخ پذیرش5/8/91.
علاوه براین در اثری که اخیرا به بررسی حکومت ایلخانان در سالهای نخستین پرداخته، تنها یک بار به صورت ضمنی به سیفالدین اشاره شده است و این در حالی است که برخلاف اهمیت قابل توجهی که به نقش خاندان دیوانسالار جوینی داد شده است، در مورد جایگاه و نقش سیفالدین به عنوان بالاترین مقام تشکیلات نخستین هلاکو در ایران، کمترین اشارهای نیز وجود ندارد(Lane, 2003:196).
افزون براین مقالهای که به تازگی به طور خاص در مورد سیفالدین بیتکچی نوشته شده است گرچه به جهت اشاره مؤلف به گزارش جهانگشای جوینی از حضور سیفالدین در دوره پیش از آمدن هلاکو به ایران، پژوهش قابل توجهی است، اما در مجموع، مؤلف در تحلیل سقوط سیفالدین به موضوع تحولات دیوانی حکومت مغول در ایران بیتوجه بوده و با نادیده انگاشتن تحولات دیوانی و دگرگونی سیاسی و اداری در ایران ناظر به آخرین دیوانسالار وابسته به الوس جوچی سیفالدین وی را «اولین وزیر دولت ایلخانان» معرفی میکند (شهریاری، 1386: 24-27).
هم چنین اگرچه با تلاشهای حاکمان مغول در ایران و همکاری دیوانسالاران ایرانی از جمله خاندان جوینی و بهشتی تا این زمان تشکیلات اداری نسبتا منظمی ایجاد شده بود، اما ظاهرا هلاکو همراه با خود تشکیلات و کارگزاران را به ایران آورده بود که به گزارش منابع تاریخی در راس این تشکیلات «سیفالدین بیتکچی» قرار داشت (جوینی، 1382: 2 / 105؛ رشیدالدین فضل الله، 1373: 2/ 985).