چکیده:
قیام سال سی و پنج هجری که سرانجام به قتل عثمانبن عفان خلیفه سوم از خلفای راشدین انجامید، بر اثر علل و عوامل متعددی چون مسائل سیاسی، اجتماعی، فکری و نظامی بهوجود آمد. از میان عوامل ظهور و بروز قیام مزبور ـ که هر یک مبحث مستقلی را میطلبد ـ عوامل اقتصادی از اهمیّتی ویژه برخوردار است. در نوشتار حاضر سعی شده تا کارکرد و کارنامهی اقتصادی و مالی دوران خلافت این خلیفه، به عنوان یکی از دلایل ناخشنودی و اعتراض عمومی، مورد توصیف، تبیین و تحلیل قرار گیرد. یافتهها دلالت بر آن دارد که سیرهی معیشتی زندگی فردی خلیفه، چگونگی اخذ مالیات و خراج و نیز نحوهی توزیع غنائم، بخششهای نابجا و غیرقابل توجیه از خزانهی عمومی، چگونگی واگذاری و تقسیم اراضی عمومی، بروز و ظهور طبقهی ثروتمند و صاحبان سرمایههای گزاف موجبات ناخرسندی، اعتراض و انتقاد از سوی گروهها و اقشار مختلف جامعهی اسلامی آن عصر را پدید آورده است.
خلاصه ماشینی:
یافتهها دلالت بر آن دارد که سیرهی معیشتی زندگی فردی خلیفه، چگونگی اخذ مالیات و خراج و نیز نحوهی توزیع غنائم، بخششهای نابجا و غیرقابل توجیه از خزانهی عمومی، چگونگی واگذاری و تقسیم اراضی عمومی، بروز و ظهور طبقهی ثروتمند و صاحبان سرمایههای گزاف موجبات ناخرسندی، اعتراض و انتقاد از سوی گروهها و اقشار مختلف جامعهی اسلامی آن عصر را پدید آورده است.
عبدالرحمانبن حنبل از اصحاب پیامبر(ص) در تک بیت سرودهی خود، بخشش خلیفه به مروانبن حکم را این چنین مورد انتقاد قرار داد: واعطیت مروان خمس البلاد فهیهات سعیک ممن سعی<FootNote No="94" Text=" خمس درآمد شهرها را به مروان بخشیدی؛ چه بسیار دور است کوشش و اقدام تو نسبت به آنان که سعی و کوشش کردند (ابوالفداء، بیتا، ج1، ص169؛ ابن قتیبه، 1380، ج1، ص 32؛ ابن ابیالحدید، 1397، ج1، ص200).
این بخششها و دست و دلبازیها ـ آنهم از اموال بیتالمال ـ که به موارد و مصادیقی از آنها در این مقال اشاره شدـ موجبات اعتراض و خشم عمومی را فراهم ساخت و در بروز قیام و نارضایتی همگانی نقش بسزایی ایفا کرد (بلاذری، بیتا، ج5، ص28و 52؛ ابن سعد، 1377، ج5، ص64؛ ابن قتیبه دینوری، 1380، ص53؛ دیار بکری، 1302، ص258؛ طبری، 1362، ج6، ص2222؛ ابن اثیر، 1344، ج3، ص28؛ ابن ابیالحدید، 1397، ج3، ص35).
<H2>نتیجه</H2> سیاست مالی و اقتصادی عثمان بن عفان و کارگزارانش یکی از عوامل مهم در بروز قیام سال سی و پنج هجری بود و در آن مقطع تاریخی با انتقاد و مخالفت بسیاری از صحابه و مسلمانان مواجه گردید.