چکیده:
امروزه توسعه چندمرکزی بهعنوان یکی از راهبردهای اصلی برنامهریزی فضایی در تمامی مقیاسها مدنظر است، علیرغم گذشت بیش از سه دهه از طرح مقولهی چندمرکزی، مفهوم، مقیاس و ابعاد آن بهدرستی تبیین نگردیدهاست. ابهامات و برداشتهای مختلف از مفهوم چندمرکزی، اتخاذ این رویکرد را بهعنوان چشمانداز مطلوب فضایی آینده شهرها دشوارتر مینماید. هدف محوری پژوهش حاضرتدقیق مفهوم چندمرکزی و ارائهی مدلی جامع برای سنجش میزان چندمرکزیت برمبنای مفهوم شبکه است. نوع تحقیق کاربردی و روش تحقیق ترکیبی است، جامعه آماری مشتمل بر شهرستانهای استان تهران است و باتوجه به هدف پژوهش،اطلاعات کل شهرستانهای استان تهران در نمونه لحاظ گردیدهاست لذا حجمِ نمونه کل جامعهی آماری را پوشش میدهد. اطلاعات مورد نیاز با بهرهگیری از کتب، مقالات و پژوهشهای مرتبط با موضوع پژوهش ودادههای سالنامهی آماری شهر تهران و سرشماری عمومی نفوس و مسکن در بازهی زمانی دو سرشماری 1385 تا 1390 فراهم شد، لذا روش جمعآوری اطلاعات اسنادی است. در بخش کمی پژوهش، دادههای آماری براساس شاخصهای پژوهش و با کمک ابزار تحلیل آماریSPSS به نتایج کمی و قابل مقایسه تبدیل شده است. سپس براساس نتاج کمی و با کمک مدل ویکور VIKOR)) شهرستانها از حیثِ قابلیت مرکزیت رتبهبندی شدهاند. آزمون مدل پیشنهادی در منطقهی کلانشهری تهران ضمنِ تایید کارآیی مدل از حیثِ محتوایی، تناسب دادههای مورد نیاز مدل با اطلاعات آماری ایران و قابلیت کاربرد مدل را برای سایر مناطق کلانشهری نشانمیدهد. کاربست مدل پیشنهادی در استان تهران، شهرستانهای دماوند، پاکدشت و قدس را به ترتیب با امتیاز نهایی 95/0، 84/0 و78/0 به عنوان زیرمراکز درحال تبلور منطقهی کلانشهری تهران تعیین نمود.
خلاصه ماشینی:
در این رابطه دو سوال اصلی تحقیق چنین است -با توجه به داده های آماری موجود در ایران چه مدلی برای سنجش میزان چندمرکزیت عملکردی مناطق کلان شهری مناسب است ؟و-مراکز عملکردی نوظهور در سطح منطقه ی کلان شهری تهران کدامند؟ به دنبال یافتن پاسخ این پرسش ها، تحقیق حاضر بر این فرض استوار است که تدوین مدلی کارآ و متناسب با داده های آماری موجود برای سنجش میزان چندمرکزیت عملکردی با تفکر مبتنی بر مفهوم شبکه و با بهره گیری از شاخص های منعکس کننده ی میزان ارتباطات عملکردی امکان پذیر است .
روش های تعیین زیرمراکز در آرایش فضایی چند مرکزی : یکی از دشوارترین مباحث در برنامه ریزی برای توسعه ی چندمرکزی شناسایی و تعیین مراکز فرعی است .
یافته های پژوهش : مرور مبانی نظری و روش های تعیین مراکز فرعی نشان میدهد تطبیق و کاربست تجربیات سایرکشورها برای سنجش میزان چندمرکزیت در ایران با دو محدودیت اصلی مواجه است ١- نظام برنامه ریزی و تقسیمات فضایی-قانونی ایران با واقعیت های عملکردی شهرها و مناطق تطابق ندارد.
براساس مفهوم چندمرکزی، مرور روش های سنجش چندمرکزیت و با توجه به محدودیت های پیش گفته ، مدل سه مرحله ای پیشنهادی این پژوهش برای سنجش میزان چندمرکزیت عملکردی شهر- منطقه های ایران مطابق شکل شماره ٢ پیشنهاد میشود.
براساس یافته های این پژوهش ، آرایش فضایی منطقه ی کلان شهری تهران را میتوان چندهسته ای با حرکت بطئی به سوی چندمرکزی مورفولوژیکی با ارتباطات یک طرفه از مراکز فرعی به سمت شهر مرکزی تشریح کرد، این فرآیند ناشی ازگریز جمعیت از قطب پرکشش تهران است .