چکیده:
در لابهلای کتابهای علوم قرآنی و تفسیر، پدیدهای بهنام «آیات مستثنیات» خودنمایی میکند. وجود آیه یا آیات مدنی در سورهای مکّی و آیه یا آیات مکّی در سورهای مدنی، آیات مستثنیات گفته میشود. این پدیده از هیچ پشتوانة نقلی برخوردار نیست و نخستین بار بهصورت محدود در قرن دوم در تفسیر «مقاتلبن سلیمان» خودنمایی کرد. سپس در طول تاریخ تفسیر بر تعداد آنها افزوده شد. سبب نزول جعلی، خلط میان معنای لغوی و اصطلاحی برخی کلمات، تفسیر نادرست برخی از فرازهای آیات و خلط میان معیارهای شناخت مکّی و مدنی بودن آیات، مهمترین علّتهای پیدایش آیات مستثنیات است. این پژوهش به بیان علتهای پیدایش آیات مستثنیات میپردازد.
All through the books of the Qur’ānic sciences and interpretation stands out a phenomenon called verses of exceptions (āyāt muthtathniyāt). The existence of a Madanī āya in a Makkī sūra and a Makkī āya in a Madanī sūra are called āyas of exceptions. This phenomenon is not supported by any narration and it showed up for the first time in a limited form in Maqātil b. Sulaymān’s interpretation in 2nd/8th century. Then، throughout the history of interpretation it was increased in number. Fabricated Revelation occasions، confusion between the lexical and connotative meanings of some words، incorrect interpretation of some parts of the phrases of the verses، and the confusion between the criteria for recognizing the Makkī from Madanī verses were among the most important causes for the appearance of the verses of exceptions. This research deals with disclosing the causes for the appearance of the verses of exception.
خلاصه ماشینی:
چنین نتیجهگیری میشود که این آیه به همراه دیگر آیات سوره نحل، در مکه و قبل از هجرت و در زمان سختی بسیار شدید نازل شده است و روایات میتواند بهعنوان تفسیر آیه مورد پذیرش قرار گیرد، نه سبب نزول.
آیه فوق در تفسیر مقاتلبن سلیمان در ردیف مستثنیات قرار نگرفته است (1/548)، نیز در التبیان شیخ طوسی نوشته شده در قرن پنجم (4/75) و تفسیر الصافی فیض کاشانی در قرن یازدهم (2/106) و تفسیر شبر در قرن سیزدهم (150)، از مستثنا شدن این آیه سخنی به میان نیامده است؛ در حالی که مفسران مذکور در بیان آیات مستثنیات بودهاند.
بنابراین با پذیرش و تفسیر عبارت «و الذین هاجروا فی الله» به هجرت به حبشه، دیگر نیازی نیست جهت توجیه و تطبیق هجرت به مدینه و مکی بودن سوره نحل، آیه فوق را در ردیف مستثنیات قرار داد.
﴾ (مائده/3) برخی از مفسران آیه فوق را در ردیف آیات مستثنیات قرار داده و علت را چنین بیان کردهاند: «این سوره مدنی است جز آیه سوم، که این آیه در روز حجةالوداع در مکه نازل شده است» (مقاتل، 1/453؛ طوسی، 3/435؛ طبرسی، مجمع البیان، 3/231؛ ابن کثیر، 3/25).
﴾ (توبه/128) برخی از مفسران آیه فوق را در ردیف آیات مستثنیات قرار داده و علت را چنین بیان کردهاند: «این سوره مدنی است جز آیه 128 و 129 آن که این دو آیه در مکه نازل شده است» (مقاتل، 2/153؛ ابوحیان، 5/365، زمخشری، 2/241).