چکیده:
گر چه اساس نقد فرمالیستی با محور قرار دادن متن و نادیده گرفتن مسائل بیرونی آن همچون
شخصیت مولف، مسائل اجتماعی، تاریخی و روانشناسی است و شاید از دیدگاه جامع نگر بر آن عیب باشد،
اما از آنجا که در پی واکاوی ارزش ادبی اثر و برجسته سازی شکل و فرم و بررسی میزان انسجام و
ادبیّت متن است تا حدود زیادی ارزشمند است و می تواند اساس نقد برای تطبیق بر متون دیگر باشد. این
نگاشته با الگو گرفتن از اصول نقد فرمالیستی قصد دارد به بررسی و تحلیل بافت اثر ادبی و عناصر
« اشباح » تشکیل دهندة آن یعنی صامت و مصوّت ها، هجاها، صور خیال، صنایع بدیعی، و غیره در خطبة
نهج البلاغه بپردازد تا بعد زیباشناسانة آنرا با توجه به کارکرد هر جزء در ساختار کل متن به مخاطب نشان
دهد. از پژوهش اینگونه بر میآید که انسجام حروف، واژگان و جمله های متن یادشده به صورت کامل
مشهود و مجموعة آواها و چینش خاص واژگان در پی القای معانی ای فراتر از معنای فرهنگنامه ای آن
است؛ این انسجام و کاربرد خاص واژگان علاوه بر ویژگی های ظاهری کاربست مجازی و صورت های
استعاری و کنایی دیگری را برای بیان معانی تازه جلوه گر نموده است که تماما در راستای هدف خطبه
یعنی به تصویر کشیدن خداوند و قدرت بی انتهای او در خلقت به کار برده شده اند
خلاصه ماشینی:
(صفوي، ١/١٣٩٠: ١٧١) بخش عمدة علم بيان ازجمله تشبيه ، اسـتعاره ، مجـاز، کنايـه و فنـوني از بـديع معنوي نيز چون ايهام ، التفات ، استطراد، مراعات نظير، تضاد، اغراق و غيره در حـوزه قاعده کاهي گنجانده مي شود؛ زيرا بر درونـه زبـان عمـل کـرده و هنجـارگريزي در معناي اثر ادبي ايجاد مي کنند (همان : ١١٥-١٤٢) که البته دانشـمندان بلاغـت نيـز به درازا از تمامي اين فنون ادبـي در کتاب هـاي بلاغـي خـويش سـخن گفته انـد و بعدها فرماليست ها در نقدهاي خود از اين نظرگاه متـون را بـه بوتـه نقـد و تحليـل کشيده اند.
در عبارت (̆Иو ̆Иلـم ̆Иتجـف لطـول المن̆Иاج̆Иـاة Иأس̆Иلا̆Иت ̆Иألسن̆Иتهم ) که به معناي خشک نشدن نوک زبان هـاي فرشـتگان بر اثر طول مناجات با پروردگار خشک است ، واژه (ألسنة ) استعاره آمده اسـت ؛ از آن رو که فرشتگان چون جانداراني فـرض شـده اند کـه داراي زبـان هسـتند و بـا وجود واژه (الأسلات ) در اين عبارت ، استعاره مرشحه گشته است ؛ البتـه «ايـن تعبيـر کنايۀ لطيفي است از عدم ضعف و سستي و خستگي آنهـا در مقـام تسـبيح و نيـايش پروردگار» (مکارم شيرازي و ديگران ، ١٣٨٦/ ٤: ١٢٤) ايـن شـيوه بيـاني و هنرمنـدي مؤلف در خلق تصويري روشن از مناجـات فرشـتگان در تجسـم قـدرت پروردگـار در ذهن مخاطب تأثير شگرفي گذاشته که بر طبق رويکرد نقد فرماليسـتي سـبب ادبيّـت متن و برجستگي آن شده است .