چکیده:
در صدر اسلام دو واژه مهاجر و انصار نمایانگر یاران حضرت رسول اکرم (ص) بود که در رخدادهای مهم حیات نبی مکرم را همراهی می کردند و بعد از رحلت پیامبر (ص) در رویدادهای زمان خلفای سه گانه نیز نقش آفرین بودند. انصار به گروهی از پیروان رسول خدا (ص) اطلاق می شد که در یثرب ساکن بودند و از هر گونه جانفشانی برای تعالی اسلام و حمایت از پیامبر (ص) دریغ نکردند. در میان انصار شخصیت های مهمی وجود دارند که مورد توجه رسول اکرم (ص) و اهل بیت عصمت (ص) بودند. از جمله ایشان قیس بن سعد عباده است که هم در رویدادهای زمان پیامبر (ص) به عنوان حامی آن حضرت، حضور فعالی داشت و هم بعد از وفات رسول خدا (ص) پشتیبان خاندان رسالت و به طور خاص حضرت علی (ع) بود. قیس بن سعد در ابتدای خلافت امام علی (ع)، از طرف امام (ع) به ولایت مصر منصوب شد، وی در جنگ های صفین و نهروان در زمره فرماندهان شجاع سپاه حضرت علی (ع) محسوب می شد. حکومت بر آذربایجان هم از سوی امام علی به وی پیشنهاد شد هر چند عملا خیلی کوتاه در آن ولایت بوده است. در این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع اصلی و تاریخی به تاثیرگذاری قیس بن سعد عباده بر حوادث و وقایع تاریخی دوران خلافت امیرالمومنین (ع) پرداخته شده است. بر اساس نتایج حاصله از این تحقیق قیس بن سعد از ابتدا مورد اعتماد امام علی (ع) بود و این اعتماد به او و واگذاری مسئولیت های نظامی به وی از اواسط صفین به بعد بیشتر شد تا جایی که در آخر خلافت علی (ع) یکی از بهترین یاران امام علی (ع) بود.
خلاصه ماشینی:
معاویه چون نتوانست قیس بن سـعد را فریـب دهد و به سمت خود متمایل کند، در ادامه نقشه های شوم خود دستور داد در محافل عمومی و مساجد نامـه ای جعلـی از طرف حاکم مصر ـ قیس بن سعد ـ برای مردم شام خواند با این مضمون که برای قیس ثابت شده که عثمان مظلـوم کشـته شده و او از پیروی امام علی (ع ) به خاطر قتل عثمان سرباز زده و دوستی خود را با شامیان اعلام کرده است و برای انتقـام از قــاتلان عثمــان بــا آن هــا همکــاری خواهــد کــرد و فرمانــدهی ســپاه شــام را برعهــده خواهــد گرفــت (ابــن ابــی الحدید،۶۲/۶:۱۳۸۵).
یعقوبی در ابتدای نامه دوم امام علی (ع ) به قیس ، این مطلب را بیان کرده است که ایشان قبل از نبرد صفین طی نامه ای به قیس بن سعد از او خواسته است که عبدالله بن احمسی را بـه جـای خود در آذربایجان قرار دهد و اول ماه ، خود را به کوفه رساند تا به همراه لشکریان برای مبارزه با معاویه به سمت او حرکت کنند (یعقوبی،۲۰/۳۲:۱۴۲۵).
امیرالمؤمنین (ع ) در ادامه این نامه به قیس توصیه کردند که : در را به روی عموم مـردم بگشـا و بـا آن هـا ارتباط مستقیم و رو در رو داشته باش ، از پیروی هوای نفس و خواسته های نفسانی دوری کن که تـو را از طریـق حـق بـاز میدارد و شکنجه و عذاب سختی به همراه خواهد آورد (محمودی، ۱۴۶/۵:۱۴۲۲) دلایل عدم حضور قیس در نبرد جمل امام علی (ع ) بعد از اینکه به خلافت رسیدند، در همان روزهای ابتدایی با پیمان شکنی طلحه و زبیر مواجـه شـدند کـه بعدها آن حضرت در خطبه خود از آن ها تحت عنوان ناکثین یاد کردند و به همین نام نیز در تاریخ مشهور شدند.