چکیده:
جانشینی سلطنت ازجمله جستارهایی است که همواره در تاریخ ایران بحث آفرین بوده است، چراکه این گفتمان افزون بر ارتباط ویژه اش با مباحث مربوط به قدرت، دارای پیچیدگی های بسیار زیاد نیز بوده است؛ یکی از بحث برانگیزترین موضوعات مرتبط با نیابت سلطنت، کاوش نیابت سلطنت در دوره پهلوی دوم و برنامه نیابت سلطنت فرح دیبا بود. این موضوع که پس از ترور نافرجام محمدرضا شاه مطرح شد، درواقع تصمیمی بود که در راستای تامین بقای نظام سلطنت گرفته شد؛ اگرچه در برخی از منابع و یادداشت های شخصی علل دیگری ازجمله اعطای اعتبار به فرح پهلوی از ناحیه آمریکا، علت این موضوع قلمداد شده است، اما بررسی اسناد و هم چنین جراید وقت نشان می دهد که پادشاه ایران در اندیشه حفظ بقای دودمان و نظام سلطنت پهلوی در راستای طرح این قانون اقدام کرده است؛ و به دنبال آن ابتدا باعث تغییر قانون اساسی و انجام این تغییر در مجلس موسسان و سپس تصویب آن به عنوان یک ماده واحده جداگانه در مجلس شورای ملی شده است.
خلاصه ماشینی:
این موضوع که پس از ترور نافرجام محمدرضا شاه مطرح شد، درواقع تصمیمی بود که در راستای تأمین بقای نظام سلطنت گرفته شد؛ اگرچه در برخی از منابع و یادداشت های شخصی علل دیگری ازجمله اعطای اعتبار به فرح پهلوی از ناحیه آمریکا، علت این موضوع قلمداد شده است ، اما بررسی اسناد و هم چنین جراید وقت نشان می دهد که پادشاه ایران در اندیشه حفظ بقای دودمان و نظام سلطنت پهلوی در راستای طرح این قانون اقدام کرده است ؛ و به دنبال آن ابتدا باعث تغییر قانون اساسی و انجام این تغییر در مجلس مؤسسان و سپس تصویب آن به عنوان یک ماده واحده جداگانه در مجلس شورای ملی شده است .
» (معتضد، ١٣٨٧: ١٠٦٦/١) نتیجه گیری - شاه که برای تحکیم سلطنت و شخص خود، چندین بار قانون اساسی را تغییر داد و در ۲۱ و ۲۲ اسفند سال ۱۳۴۵ قانون تشکیل مجلس مؤسسان از مجلسین گذشت و سرانجام در سال ۴۶ پیش از جشن تاج گذاری اصول ۳۸، ۴۱، ۴۲ متمم قانون اساسی تغییر پیدا کرد؛ - علل حمایت دستگاه حاکمه از قانون نیابت سلطنت ، ایمن نبودن جان شاه ، مباحث مرتبط با کاپیتولاسیون و 26 رعایت و عمل به منویات شاهنشاه بودد؛ - فرح به منظور حفظ پایه های سلطنت همواره در اندیشه راهکاری برای حفظ کیان رژیم بوده و به نظر می رسد که قانون نیابت سلطنت و تصویب آن نیز بی پیوند با این نیت نباشد؛ - تاج الملوک، پرویز راجی، اسدالله علم ، منوچهر افراسیابی و مینو معصومی، موضوع نیابت سلطنت فرح را امری نه چندان مثبت و حتی بیمعنا تفسیر نموده اند؛ - فریده دیبا، ویلیام شوکراس و جراید وقت نسبت به قانون نیابت سلطنت نگرشی مثبت داشته و آن را قانونی مفید ارزیابی نموده اند؛ موضع اسکندر دلدم نسبت به قانون نیابت سلطنت ، بی طرف است ؛ -اسناد، طلوعی و معتضد با دیده ای انتقادی قانون نیابت سلطنت را تفسیر و بررسی نموده اند؛ - برخی از دیدگاه ها ازجمله دیدگاه افراسیابی نگرشی منفی و انتقادی به قانون نیابت سلطنت داشته اند.