چکیده:
در عصر حکومت ناصرالدین شاه (1313-1264 ق/ 1895-1847 م)، به دلیل آزادی های نسبی و از سویی طبع هنر دوست او، نمایش های سنتی ایران به صورتی آزادانه تر- البته گاه با قبض و بسط هایی- نسبت به ادوار قبل و حتی پس از خود ادامه یافت. این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از منابع متقن و تحقیقات جدید به این پرسش پاسخ دهد که رایج ترین نمایش های تهران در عصر ناصری چه بوده و از چه ویژگی های هنری بصری در اجرا و درون مایه کلامی برخوردار و متعاقبا هنرمندان این عرصه دارای چه جایگاهی در دربار و در نزد توده مردم بوده اند؟ یافته ها حاکی از آن است که در نمایش های عصر ناصری در تهران، علاوه بر کاربرد تکنیک های هنری که تا پیش از آن چندان رایج نبوده است، آمیزه ای از عادات، آداب، کلام و گفتار موجود بود که خود عاملی محسوب می-گردید تا همواره از سوی دربار و عامه مردم، خواست فزاینده ای بر این گونه نمایش وجود داشته باشد. علاوه بر این، نمایش های سنتی، ملموس ترین و عینی ترین شکل از بازآفرینی موقعیت ها و روابط انسانی را در خود داشت و از این رو می توان گونه های نمایشی این عصر را؛ قالبی برای اندیشه، روندی برای شناخت و شیوه ای برای برگردانیدن مفاهیم انتزاعی به شرایط ملموس انسانی دانست. این نمایش ها در تهران عصر ناصری، در یک دسته بندی کلی شامل تعزیه، معرکه، نقالی، تقلید، تخت روحوضی و خیمه شب بازی می باشد.
خلاصه ماشینی:
هرچند در این باره محققینی همچون مصطفی اسکویی در سیری در تاریخ تئاتر ایران ، بهرام بیضایی در نمایش در ایران ، جلال سخنور در تئاتر و هنرهای نمایشی، جنتی عطای در بنیاد نمایش در ایران و بهروز غریب پور در تئاتر در ایران به ارائه پژوهش هایی به صورت گذرا و تنها اشاراتی کلی پرداخته اند، نوشتار حاضر بر آن است تا در یک جمع بندی واحد، به بیان رایج ترین گونه های نمایشی دربار و نیز مورد استقبال عموم مردم تهران ، مبتنی بر دیدگاهی هنری- تاریخی در عصر ناصری بپردازد.
در عصر ناصری تا پیش از سفرهای سه گانه ناصرالدین شاه به اروپا٤، سرتاسر ایران به صورت عام ٥ و در تهران به صورت خاص در ایام محرم و صفر تعزیه خوانی خواه در میدان های عمومی، مساجد و منازل افراد ثروتمند و خواه در مکان هایی که برای این امر اختصاص یافته بود، برپا میشد (گوبینو، ۱۳۸۳: ۳۲۹- ۳۲۸؛ بل ، ۱۳۶۳: ۴۴؛ نیز ر.
در عصر ناصری با توجه به نفوذ تدریجی غرب در هنر ایران ، کماکان هنرهای نمایشی از جمله تعزیه ، معرکه ، نقالی، تقلید، تخت روحوضی و خیمه شب بازی مورد توجه مردم تهران بود، چنانکه گزارش های پیوسته سیاحان اروپایی این امر را به اثبات می - رساند.
در این میان باید به سیاست حمایتی دربار در مواردی همچون تعزیه و تقلید توجه ای ویژه داشت و آن را صرفا نشأت گرفته از خواست اجتماعی ندانست ، چرا که بر اساس سیاست نظارتی دربار، میتوان دریافت که به احتمال فراوان ، اکثر نمایش های این عصر در تهران تا حد بسیار زیادی منبعث از نگرش دربار و به ویژه سلایق فردی و سیاست هنری ناصرالدین شاه بوده است .