چکیده:
بدون تردید موضوع تهیة محل اسکان در شهرهای مکه و مدینه، در ایام حج برای حجاج، از اهمیتی ویژه برخوردار است.
در اینجا این سؤالات اساسی مطرح میشود که در دورههای تاریخی مورد نظر، چه شرایطی برحوزة مسکن مورد نیاز حجاج ایرانی حاکم بوده؟ و فضای حاکم بر این شهرها چه شرایطی را برای آنان رقم میزده است؟ بررسیها حکایت از آن دارد که شهر مکه با وجود کوهستانی و نامناسب بودن فضای فیزیکی، ولی به دلیل تعامل بهتر مردمان آن با شیعیان، به نسبت مدینه مکانی مناسبتر ارزیابی میگردید.
شرایط اجاره منازل و نوع تعاملات حمله داران با مالکان و دلالان مسکن بهطور کلی صورتی نامطلوب داشته که به همان وجه تا پایان دهه 40 شمسی باقی بوده است. از ابتدای دهة 50 شمسی با تسلط سازمان اوقاف بر امور حج، سعی فراوانی شدکه فرآیند اجاره منازل ضابطه مند گردد. ولی متولیان اوقاف بدلیل عدم برنامهریزی مناسب توفیق چندانی در این خصوص پیدا نکردند.
در این نوشته تلاش میشود به شیوة توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از اسناد، مدارک و سفرنامههای حجاج؛ به بررسی این موضوع پرداخته شود.
خلاصه ماشینی:
(کریمی واقف، 1392ش، ص549) میرزا داود وزیروظایف که در اسفند سال 1283خورشیدی وارد مدینه شده، در این باره مینویسد: «در محلة نخاوله که طایفة شیعی و مردمان فقیرخوبی داشتند، منزل حاجی محمدحسین نامیکه مشتمل بود بر پنج اتاق و باغچة کوچک و سه حوض آب هم داشت، به پنج لیره برای ما منزل گرفته بودند.
مرحوم جلال آل احمد که در دورة پهلوی دوم ـ سال 1343خورشیدی ـ به سفر حج مشرف شده بود، در سفرنامة خود ـ خسی در میقات ـ محل اسکان خود در مدینه را اینگونه توصیف میکند: «اما این خانهایکه داریم، عمارت نوسازی است با آجرهای سیمانی.
» (آل احمد، 1389ش، ص80) براساس گزارشهای تاریخی، شرایط در مکه برای ایرانیان از جهت نوع منازل مورد اجاره تا پایان دهه 40 خورشیدی به همین صورت ادامه داشته است.
روند اجاره منازل و محل اقامت حجاج در طی سالهای مورد مطالعه و بررسی بدین صورت بوده است که حملهدار شخصاً ویا بهوسیلة عوامل زیرمجموعهاش مستقیماً وارد مذاکره با صاحبان مسکن در شهرهای مکه و مدینه میگردید و پس از بهعمل آمدن توافقات لازم، اقدام به اجاره منزل جهت اسکان کاروان خود مینمود.
موضوع دیگر این بود که تقریباً همه ساله به تعداد گروههای موجود درآن سال میبایست حمله دار به عربستان عزیمت نموده و با نگرانی تمام در فکر تهیة منزل مورد نیاز کاروان خود باشد و مدت زمان قابل توجهی ـ تا یک ماه ـ را نیز در عربستان بهسر برد و لذا بدین ترتیب هزینههای اضافهای برای فرآیند تشرف حجاج بهوجود میآمد و قیمت تمام شده برای حجاج را افزایش میداد.