چکیده:
یکی از مفاهیم بارز اساطیری که در ایران پس از اسلام نیز در میان عموم مردم و آثار مکتوب به حیات خویش ادامه داد، فرّهباوری است. بررسی جلوههای این اندیشه که در روندِ دگردیسی خود از دوران باستان به بعد، تغییراتی گوناگون در کیفیّت و کارکرد یافته است، یکی از زمینههای جذاب و سودمند پژوهشی است که ارزشهای تاریخی، جامعهشناختی، روانشناختی و حتی بلاغی بسیار دارد. بر اساس همین اهمیت، این مقاله بر آن است مهمترین نمودهای خودآگاه یا ناخودآگاه اعتقاد به فرّه را در یکی از برجستهترین آثار منثور ادب فارسی که هم ماهیتی تاریخی و هم صورتی ادبی دارد، بررسی کند. این اثر، تاریخ بیهقی است. هدف از این پژوهش، توصیف و تحلیل جزئیات فرّهاندیشی در معنا و صورت اثر مذکور است تا بدین ترتیب، سهم غالباً نیمهپنهان این اعتقاد باستانی در تشریح رویدادها و نیز برداشت از ماجراها و شخصیتها آشکار گردد و تطوّر کارکرد آن تا دورۀ غزنویان شناخته شود. یافتهها نشان میدهند، فرّهباوری در این تاریخ، معمولاً در جریان رویدادهای کلان مربوط به شاهان و بعضی خصوصیات و رفتارهای آنان جلوه میکند. نمود آیینهایی چون جشن مهرگان نیز سهمی قابل توجه در این بروز دارد. رویکرد جبرگرایانۀ تاریخ بیهقی در مواضعی چون به قدرت رسیدن شاهان، حامل نمودهایی قابل تأمل از فرّهاندیشی است. جلوههای متعدد این تفکر در محتوا و فرم این اثر، انحراف کارکرد فرّه را از یک باور اساطیری به یک ابزار سیاسی- درباری، به خوبی بازتاب میدهند و تفاوت بعضی جزئیات آن را با صورت اصیل و باستانیش آشکار میکنند.
Khvarenah" is an outstanding mythological concept that has survived in the post-Islamic Iran among the public and written works. Passing through a transformation process, from ancient times onwards, various changes have occurred to the quality and function of this concept and has made it an interesting and useful area of research with historical, sociological, psychological and even great rhetorical values. The present study, therefore, is to investigate the most important conscious and unconscious aspects of belief in "Khvarenah" by going through one of the most prominent Persian prose works of both historical and literary nature, i.e. Tarikh-e Beyhaghi. The aim of this study is to describe and analyze the details of belief in "Khvarenah" (Farreh) as manifested in both form and meaning of the mentioned work so as to clarify the largely half-hidden contribution of this ancient belief to the interpretation of events and the understanding of events and characters, and to indicate the evolution of its function up to the Qaznavid era. The findings showed that belief in "Khvarenah" is mostly manifest in the great events related to the kings, as well as, in some of their characteristics and behaviors. Rituals such as Mehregan also contribute highly to this manifestation. Deterministic approaches to Tarikh-e Beyhaghi in issues such as enthronement of the kings are reflections of this belief as well. Various manifestations of this concept in the form and content of this work reflect deviation in the function of "Khvarenah" from a mythological to a courtly and political function, and reveals the differences between some of its details and its ancient and genuine form.
خلاصه ماشینی:
١-١- بیان مسئله با توجه به نمودهای تعیین کنندة مفهوم فره بـاوری در آثـار برتـر ادب فارسـی، مسـئلۀ ایـن پژوهش ، توصیف و تحلیل بارزترین جلوه های خودآگـاه یـا ناخودآگـاه اعتقـاد بـه فـره در یکی از مهم ترین آثار منثور تاریخی- ادبی؛ یعنی تاریخ بیهقی است .
هـدف از ایـن تحقیـق ، بررسی نقش و تأثیر فره اندیشی در شرح رویدادهای گوناگون و قضاوت دربـارة ماجراهـا و شخصیت های این تاریخ است که از ذهن و زبـان بیهقـی آغـاز مـیشـود و پـس از گـذر از محتوا و فرم اثر، به مخاطب میرسد.
در بروز این دیدگاه بیهقی که علاوه بـر امـور یـاد شـده ، بـه اعمـال و دیگـر رویـدادهای منتسب به پادشاهان نیز مربوط میشود، علاوه بر حضور ناخودآگاه یا حتی آگاهانـۀ بقایـای فره باوری باستانی، سهم اعتقادات شخصیت های تاریخ و چند ویژگی روحی خود بیهقـی را هم باید در نظر گرفـت ؛ ویژگـیهـایی ماننـد تـرس و احتیـاط ، روحیـۀ صـلح جـو و تربیـت درباری، تمایل به حفظ اثر و علاقه به خاندان غزنوی.
٣- نتیجه گیری مهم ترین یافته های این پژوهش عبارتند از: یکی از موضوعات اسطوره ای که در تاریخ بیهقی جلوه هـایی خودآگـاه یـا ناخودآگـاه دارد، اندیشه ی فره باوری است .
شاه به قدرت رسیده در تاریخ بیهقی، مانند همان فرمانروای فره منـد اسـاطیری اسـت کـه از موهبت ایزدی شهریاری برخوردار است ؛ هرچند از نظر مخاطب و حتی خود بیهقی سـزاوار این عظمت نباشد.