چکیده:
یکی از مناطقی که در اثر مناسبهای سیاسی حکومتها و تحولات تاریخی امروزه مغفول مانده
است سرزمین کهن و ریشه دار ارغیان بوده است. وجود ارغیان در منابع اولیه از آغاز حضور
اسلام در منطقه نشان از اهمیت و اعتبار آن است. کهنترین منابعء ارغیان را تابع نیشابور ذکر
کرده اند و این بیان از آن دارد که احتمالا ریشه های آن به قبل از اسلام برسد. هرچند نام
ارغیان از قرون اولیه هجری تا دوره اخیر در منابع تاریخی آمده است اما از آنجا که این منطقه
تایغی از کلان شهر نیشابور بوده» در درجه دوم اهمیت داشته و لذا از نگاه محققان و
پژوهشگران مغفول مانده است. اینطور به نظر می رسد که تهاجمات اقوام مختلف به منطقه در
پاره ای از برهه های تاریخی. ارغیان و بسیاری از مناطق را از رونق انداخته و این امر خود به
خود از اعتبار آن کاسته است. در اثر تهاجمات مغول و تیمور به خوبی می بینیم که کلان شهر
نیشابور به شهری متروکه و بی اهمیت تبدیل می شود. حال در این میان دیگر جایی برای
ارغیان باقی نمی ماند. چه بسا که در دوره جانشینان تیمور یعنی شاهرخ به دلیل انتقال قدرت
به هرات. ارغیان تابعی از هرات ذکر شده است و چنین می نماید که پس از این ارغیان تنها به
منطقه گذرگاهی و مسیر ارتباطی تبدیل می شود. جایی که در قرون اولیه اسلامی مسند
بزرگان و علمای علم حدیث و مکتب فقهای بزرگ منطقه بوده است. آمدن و رفتن حکومتهای
بعدی تا به امروز نتوانسته است اعتبار مجدد ارغیان را به آن باز گرداند. ما تنها با بررسی
گزارشات ارائه شده در دوره های مختلف تاریخی, ولایت ارغیان را مشخص کرده و اهمیت و
اعتبار آن را به یاد می آوریم.
خلاصه ماشینی:
از گزارش بلاذری می توان چنین استنباط کرد که ارغیان قبل از اسلام یکی از ولایت های مهم نیشابور بوده و حتی در اوایل اسلام هم هنوز اعتبار و اهمیت خود را حفظ کرده تا آنجا که مسلمانان در همان سالهای اولیه به دنبال فتح و حضور در این منطقه بودند.
سمعانی از آنجا که خود متولد مرو بوده، بدون شک از منطقه ی ارغیان دیدن کرده و در توصیف آن می نویسد: « ارغیان ناحیه ای از نواحی نیشابور می باشد که مشتمل برچندین قریه مانند سبنج، بان راونیر و غیره است که روستاهای آن به دلیل جماعتی از اهل علم که به آنجا نسبت می دهند، شناخته شده است و الحاکم ابوالفتح سهل بن علی بن احمد {بن علی بن احمد} بن الحسن الارغیانی ازقریة بان است» ( سمعانی؛ 1382، ج 1: 167-168) از دانشمندان دیگر که اندکی بعد از سمعانی در مورد ارغیان گزارش ارائه کرده و احتمالا خود از منطقه دیدن نکرده شمس الدین دمشقی می باشد او درکتاب "نخبه الدهر فی عجائب البر و البحر" آورده است: «از شهر های نیشابور، شهرستان را می توان نام برد که از بناهای عبدالله پسر طاهر است؛ دیگر سرزمین های باخزر بالین و غیان است که سرزمین غیان را چنان که سمعانی گفته است، ارغیان نیز می خوانند همه ی این سرزمینها بسیار پر فایده و حاصلخیزند» ( دمشقی؛ 1356: 350) یاقوت حموی که مقارن با حملات مغول میزیست و کتاب معجم البلدان را چند سال قبل از حمله ی مغولان تدوین کرده است، درباره ارغیان می نویسد: (أرغیان) کوره ای ازنواحی نیشابور و مشتمل بر هفتاد یک قریه که قصبه آن راونیر است.