چکیده:
شیعیان به عنوان پیروان یکی از دو شاخه اصلی دین اسلام» تاریخی به درازای تاریخ اسلام
دارند و در این قرون متمادی میرائی بسیار ارزشمند برجای گذارده و بخشهای مهمی از این
میراث کهن را در منابع و آثار خویش معرفی نمودهاند. بخشی از این میراث را میتوان در تولید
علوم گوناگون و نقشآفرینی در پیشبرد دانشهای مختلف نشان داد. دانش کلام یکی از
مهمترین علوم اسلامی به شمار میآید که به یقین» شیعیان در تاسیس و توسعه آن نقشی
چشمگیر داشتهاند. دانشمندان فراوانی تلاش کردهاند این نقش آفرینی را توصیف کنند که در این
نوشتار سعی بر آن است تا دیدگاههای برخی از مستشرقان در این باره جمعآوری گردد و به این
پرسش پاسخ داده شود که از نگاه نویسندگان ویراست دوم «دائرةالمعارف اسلام» شبعیان در
تاسیس و گسترش علم کلام چه نقشی داشتهاند؟ یافتههای پژوهش نشانگر آن است که
مستشرقان نیز معتقدند عالمان شیعه از چند جهت در توسعه دانش کلام تاثیرگذار بودهاند که
یکی از مهمترین جهات آن» ارائه موضوعات» مسائل» تبیینها و تئوریهای جدید در این علم
بوده است. از نظر مستشرقان شیعیان در جهت تبیین عقاید اختصاصی خویش توانستند با ابداع
مسائل جدید و ارائه تبیینهای بدیع» علم کلام اسلامی را به اوج شکوفایی برسانند. در عقاید
مشترک با اهلتسنن همچون توحیده عدل, ایمان و... تبیینها و تفسیرهای متمایزی ارائه کردند
و در عقاید اختصاصی خویش همچون امامت و فروع آن» مسائل بکری را به دانش کلام افزودند.
این مسائل اختصاصی را میتوان اصلیترین امتیاز شیعیان در علم کلام تلقی کرد و اختصاصات
اعتقادی دیگر همچجون تقیه» بداء رجعت و... را نیز به نوعی از امامت شیعی دانست.
خلاصه ماشینی:
اينکه خود شيعيان يا حتي دانشمندان مسلمان غيرشيعه درباره نقش شيعيان در توسعه دانشهاي گوناگون چه ميگويند، مسئله مهمي است، اما در نوشتار حاضر تلاش ميشود صرفاً نقشآفريني شيعيان در شکلدادن و گسترش علم کلام از نگاه مستشرقاني بررسي گردد که در «دائرة المعارف اسلام» چاپ انتشارات مشهور بريل در شهر ليدن هلند مقاله نوشتهاند؛ به عبارت ديگر، سؤال اصلي اين پژوهش آن است که از نظر نويسندگان «دائرة المعارف اسلام» شيعيان در تأسيس و توسعه دانش کلام اسلامي چه نقشهايي ايفا کردهاند؟ براي پيشبرد يک شاخه علمي ميتوان اقدامات فراواني چون تربيت دانشمندان برجسته، نگارش و توليد آثار و ادبيات کلامي فاخر، تأسيس مدارس و مراکز علمي، مباحثات، مناظرات و حضور جدي در حوزه تعليم و تربيت کلامي و...
ويلفرد مادلونگ در يک جمعبندي نسبتاً خوب ديدگاههاي اختصاصي شيعيان را به شکل زير فهرست کرده است: ـ ضرورت امامت به ادلّه عقلي است، نه صرفاً بر دلايل فقهي و شرعي؛ ـ بر اساس قاعده لطف، نصب امام بر خداوند واجب است، نه بر انسانها؛ ـ [به جهت لزوم ويژگيهاي خاص امام] خداوند بايد امام را توسط پيامبر يا امام ديگر تعيين كند؛ ـ پيامبر[(]با نص جلي، علي[(] را به عنوان امام پس از خود معرفي كرده است؛ ـ امام بايد مصون از گناه و خطا و نيز بايد افضل مردمان زمان خویش باشد؛ ـ امام توانايي انجام معجزه را دارد؛ ـ امام ميتواند براي پيروان گنهكارش نزد خداوند شفاعت كند (Ibid).