چکیده:
با ورود اسلام به ایران، فرهنگ و تاریخ پیش از اسلام را گروه هایی از ایرانیان دانش دوست حفظ کردند که در باختر کهگیلویه و خاور ارجان، پیرامون قلعه جص می زیستند. بررسی قلعه جص و جایگاه علمی و فرهنگی آن از اهداف مهم این پژوهش است. قلعه ای که براساس منابع تاریخی، در حفظ تاریخ پادشاهان پیش از اسلام و آداب ورسوم ایرانی و علوم زرتشتی نقش مهمی داشت و از مهم ترین قلعه های اشغال شده توسط اسماعیلیان نزاری در سده پنجم قمری بود. این پژوهش در پی پاسخ به دو پرسش اساسی است: 1. موقعیت دقیق قلعه جص و کنشت مجوسان ارجان کجاست؟ جایگاه قلعه جص در تاریخ علمی و فرهنگی ایران چگونه بوده است؟ روش پژوهش تاریخی تحلیلی است و نتایج پژوهش نیز از راه بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه ای، با بهره بردن از داده های باستان شناختی و زبان شناختی و منابع نوشتاری کهن به دست آمده است. قلعه یا دژ جص که امروزه ساکنان منطقه آن را قلعه دز می نامند، در آغاز دوران اسلامی محل نگهداشت و تدریس کتاب های علمی و تاریخی ایران، به ویژه پادشاهان پیش از اسلام، بوده است. موقعیت استراتژیک این قلعه که در مسیر ارتباطی ارجان به اصفهان بود و وجود گروه های زرتشتی در پیرامون آن از مهم ترین علت های اشغال آن توسط اسماعیلیان بود. در نزدیکی این قلعه، کنشت مجوسان وجود داشت که باید محل این مکان را در بناهای موسوم به سه گنبدان دانست. از این دو مکان، یعنی قلعه جص و کنشت مجوسان، باید در حکم «پایگاهی علمی و فرهنگی» یاد کرد.
With entering Islam to Iran, the pre-Islamic culture and history was preserved by some Iranian groups that loved knowledge and that were lived in west of Kohgilouyeh and east of Arjan around Jess castle. The purpose of this study is to investigate the scientific and cultural status of Jess castle. It had an important role in maintaining history of pre-Islamic kings, Iranian costoms and Zoroaster’s science, and is one of most important occupied castles by Nezari Ismaeilies in 5th century. In this study, it has been tried to answer two fundamental questions. Firstly, what is the exact situation of Jess castle and Kenesht Majosans of Arjan? And secondly, what was the situation of Jess castle in cultural and scientific history of Iran? The method of investigation was historical-analytical and the conclusions of the study were drawn by field investigation and librarian study and with the use of archeological, linguistical data and ancient written sources. Jess castle, which is called "dez castle" by residents of the region, had been the place of maintenance and teaching of historical and scientific books of Iran (especially kings of pre-Islamic period). Strategical situation of this region such as occurance on the road of Arjan to Isfahan, and existence of Zoroaster’s groups around the castle are most important reasons of being occupied by Esmaeilies. Around this castle, there is Kenesht Majosan that its place is buildings called "se gonbadan", and these two places can be mentioned as "cultural and scientific bases".
خلاصه ماشینی:
موقعیت دقیق قلعه جص و کنشت مجوسان ارجان کجاست؟جایگاه قلعه جص در تاریخ علمی و فرهنگی ایران چگونه بوده است؟ روش پژوهش تاریخی تحلیلی است و نتایجپژوهش نیز از راه بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه ای، با بهره بردن از داده های باستان شناختی و زبان شناختی و منابعنوشتاری کهن به دست آمده است.
قلعه جص، قلعه دز ، کنشت مجوسان، سه گنبدان، ارجان مقدمه دربارﮤ ورود اسلام به ایران و تحولات سیاسی پسازآن، همچون ازمیانرفتن حاکمیت سلسله ساسانی و دین رسمی کشور (زرتشتی) و علتهای آن، در نوشتههای مورخان سدههای نخستین اسلامی و پژوهشهای کنونی اطلاعات بسیاری وجود دارد.
منطقه فارس کانون فرهنگ زرتشتیگری محسوب میشد و بسیاری از مراکز تجمع زرتشتیان را در خود جای داده بود (اشپولر، 1377: نقشه2)؛ اما تاکنون کمتر به نقش مناطق مختلف آن در حفظ فرهنگ و آدابورسوم و تاریخ ایران، پس از ورود اسلام توجه شده است چنانکه نقش ﻣﻨﻂﻘﮥ ارجان و بهخصوص کهگیلویه پنهان مانده است.
جایگاه قلعه جص و کنشت مجوسان در تاریخ علمی و فرهنگی و حتی امنیت ناحیه ارجان چه بوده است؟ در این مقاله براساس بررسی منابع تاریخیجغرافیایی و همچنین شواهد باستانشناختی، به تحلیل موضوع پژوهش خواهیم پرداخت.
برخی از پژوهشگران با اشاره به نوشتههای تاریخنگاران سدههای نخستین اسلامی دربارﮤ اهمیت دژ جص و محیط پیرامون آن، معتقدند که پژوهش در رﻣﻴﻨﮥ این محل و آثاری که در آن یافت میشده است، از لحاظ بحث دربارﮤ کتابهایی که از پهلوی به عربی ترجمه شده است و همچنین از لحاظ منابع اصلی شاهنامه فردوسی دارای اهمیت فراوان است (محمدی ملایری، 1374: 56).