چکیده:
بههنگام تأسیس حکومت صفوی سلاح آتشین عاملی مهم و تعیین کننده در جنگها بود. صفویان پس از جنگ چالدران به این موضوع آگاهی کامل یافتند و در طول دورۀ حکومت خویش توجه خاصی به ساخت و کاربرد توپ و تفنگ داشتند. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که صفویان در زمینۀ ساخت و کاربرد سلاح آتشین به چه پیشرفتهایی رسیدند؟ در این مقاله تلاش خواهد شد تا با استناد به منابع دست اول تاریخی و با رویکرد مطالعۀ تحلیلی-توصیفی به این پرسش پاسخ داده شود.
The firearms were among determinant and significant factors at the time of foundation of safavid government. After the Chalderan war، the safavids became completely aware of this subject and during their reign had paid due attention to making and using cannon and guns. The present research aims to answer the following question: did the safavids made a considerable progress in the manufacturing and utilisation of firearms? This article tries to answer this question by relying upon first hand historical sources and by adopting an analytical and descriptive approach.
خلاصه ماشینی:
براي نمونه پيش از تأسيس حکومت صفوي شيخ حيدر از شيوخ آن سلسله درسال ٨٩٣ق به هنگام نبردهايش در منطقۀ قفقاز و در جريان محاصرٔە قلعۀ گلستان از توپ استفاده کرد (سيوري، ص ۴٣؛ هينتس ، ص ١٠۴).
برادران شرلي در خصوص کيفيت تفنگ هاي عصر شاه عباس اول اين چنين نوشته اند: در هيچ جا لولۀ تفنگ بهتر از لوله هاي ايران نديدم و پادشاه در کنار عمارت سلطنتي خود در اصفهان نزديک دو دست عمله دارد که مشغول اين کار هستند و دائم تفنگ و تير وکمان و نيزه و شمشير مي سازند (همان ، ص ٩٧‐٩٨).
اين کار در عصر شاه عباس دوم نيز ادامه داشت و دو شمخال ساز فرانسوي به نام هاي ماره و برنار به منظور ساخت سلاح سنگين شمخال ، استخدام شدند (تاورنيه ، ص ۵٣٧).
صنعت تفنگ سازي ايران در عصر شاه سليمان نيز همچنان پيشرفت ميکرد و استادان تفنگ ساز ايراني در ساخت لوله هاي تفنگ چيره دست بودند.
دورٔە شاه عباس اول به دليل جنگ هاي صفويان با عثماني به منظور فتح و بازپس گيري نواحي آذربايجان و قفقاز از دست عثمانيها، دوران اوج ساخت و به کارگيري توپ قلعه کوب است .
برادران شرلي بنا بر قول مشهور اين دو برادر در عهد شاه عباس اول به ايران آمدند و از کمک مستشاري ايشان براي ساخت توپ هاي جنگي استفاده شد.
براي نمونه نسخه اي مربوط به روش ساختن توپ در عصر صفوي در کتابخانۀ دانشگاه تهران به شمارٔە ٢٠٨۵ موجود است که نويسندٔە آن سليمان نامي است که در سپاه صفوي سمت «قورچي مزراق » داشته است .