چکیده:
این پژوهش، با هدف بررسی تطبیقی گونههای خطاب استدلالی اشعار بحرالعلوم و شهریار در رثای امام حسین (ع) انجام گرفت. شاعران متعهد؛ سیدمهدی بحرالعلوم در شعر عربی، و شهریار در شعر فارسی، با عاطفه عمیق به موضوع عاشورا پرداختهاند. مبانی احتجاج در رثائیات آنها، شامل مبانی استدلالی، با استناد به عقل (مخاطب قرار دادن عقل و دوستی اهلبیت و پاسخ به ادعای باطل ستمگران)، استمداد از عنصر عاطفه و احتجاج به آیات قرآن (شایستگی اهلبیت به خلافت و امامت و پاسخ به ادعای باطل خلفای اموی و عباسی) و مبانی احتجاج، با استناد به احادیث و روایات (جانشینی امام علی (ع) و حدیث کسا) است. با بررسی منقبتهای امام حسین( ع)، تصاویری که تداعی میشود سخن را از اندوه کل هستی آغاز میکنند؛ آنگاه وارد موضوع عطش و شهادت شده، قصیده خود را با اسارت زنان و کودکان به پایان میبرند. تمایز اشعار بحرالعلوم در ابیاتی است که به کوفیان و نامههای آنان اختصاص میدهد و در شعر شهریار، تصاویر معرکه عاشورا بیشتر و جنبه عاطفی فزونتر است. هر دو شاعر در قصیده خود، به شیوه گفتوگو، در بیان عظمت امام حسین(ع) استدلال میکنند، ولی این شیوه در اشعار بحرالعلوم پررنگتر است.
خلاصه ماشینی:
(القیروانی، 1981، ج2، ص146) رثا اقسامی دارد: رثای درباری، رثای فلسفی، رثای داستانی و رثای مذهبی، (مردانی، 1381، ص48-51) رثای مذهبی در سوگ و بزرگداشت بزرگان دینی است که در ادبیات شیعی، بخش وسیعی از آن با عنوان اشعار عاشورایی و در رثای امام حسین7 سروده شده و شاعر عاشورایی در نقش یک «دراماتولوژیک» ایفای نقش میکند، با این تفاوت که شخصیتهای آن حقیقی و مذهبی هستند.
هر چند این پژوهشها با محوریت امام حسین7 و اشعار عاشورایی صورت پذیرفته، بررسی تطبیقی سبکشناسی رثای آن حضرت در اشعار بحرالعلوم و شهریار انجام نشده است.
(شمیسا، 1375، ص157) در این زمینه، با بررسی مضامین فکری اشعار بحرالعلوم و شهریار در رثای امام حسین7 و بیان موضوعات امامت، شهادت، مظلومیت، صبر، اسارت و غم، تصاویر بسیار عمیقی از شهدای کربلا تداعی میشود که با نظم خاصی پیش میرود.
شهریار نیز با بهرهگیری از مفاهیم قرآنی، هدایتگری امام را در برابر ریشهکنی یزید با صنعت مقابله میآورد و از امام تعبیر به «سفینة النجاة» میکند: <TD>یزید، نخله اسلام ریشه کن میخواست</TD> <TD></TD> <TD>حسین بود که دین زنده تا به اکنون شد</TD> <TD>سفینههای نجاتند جمله معصومین</TD> <TD></TD> <TD>ولی سفینه او رشک فلک مشحون شد</TD> (شهریار، 1361، ص209) این تعبیر، برگرفته از کلام رئیس مکتب تشیع، امام صادق7 است: کلنا سفن النجاة لکن سفینة جدی الحسین7 اوسع و فی لجج البحار اسرع؛ (مجلسی، بیتا، ج ۲۶، ص ۳۲۲) «همه ما اهلبیت، کشتیهای نجات هستیم، ولی کشتی جدم حسین7 گستردهتر و در دل دریاها (و موجهای خروشان) باشتابتر و سریعتر است».