چکیده:
هدف در این پژوهش، نشاندادن جریانی است که در آن مفهوم حبّ الهی تبیین میشود. این بررسی همراه با تاویل عارفان از قرآن کریم و تحلیل نوشتههای متون تفسیری و غیرتفسیری عرفانی دربارة آیه پنجاه و چهار سوره مائده (معروف به آیه ارتداد) است. آثار بررسیشده در این مقاله از ابتدا تا قرن چهاردهم هجری، بهترتیب تاریخ نگارش است. نویسندگان عارف، باتوجهبه «یحبّهم و یحبّونه»، آیه ارتداد را مجوز حبّ الهی دانستهاند. صوفیان از قرن سوم در آثار غیرتفسیری کوشیدند درستی اعتقاد به حبّ الهی را ثابت کنند. آنان از قرن ششم به بعد دیدگاههای گذشتگان را تکرار و تبیین میکنند. از قرن هشتم باتوجهبه روشنشدن مسئله حبّ الهی، توجه به تاویل برای آیه ارتداد در این آثار کم میشود. شیوه نگارش در آثار تفسیری صوفیه همراه با پروا و دوراندیشی بیشتری است و به همین سبب مراحل بالا در این آثار به کندی رخ میدهد. تفسیرهای عرفانی تا قرن پنجم هجری، دربارة آیه ارتداد سکوت کردند. این آثار تا قرن نهم کوشیدند روابودن حبّ حق را اثبات کنند و پس از آن تاویلهای پیشینیان را با زبان تازه تکرار کردند.
In this article, in order to show the trend of explicating the concept of "Loving Allah" through interpreting Quran by Sufis, the comments of mystical commentaries of Quarn and other mystical inscriptions about the 54th verse of Maeda chapter of Quran, which is famous in "Irtedad verse", from beginning until 14th century AH have been surveyed by date of writing. The mystics have relied on Irtedad verse as a permit for loving Allah by focusing on 'yohebbohom va yohebboonah' part. Sufis in non-interpretive writings tried to prove the soundness of their belief in loving Allah from the third century. They repeat and explicate the comments of the departed from the sixth century. In this writings, from the eighth century, the concentration in clarifying Irtedad verse decreases because of considering the issue of loving Allah as definite. In interpretive inscriptions, according to the more cautious style of writing, the above trend happens lately. Mystical commentaries remain silent about Irtedad verse until fifth century, and attempt to establish the authorization of loving Allah until ninth century, and to review the comments of predecessors in a fresh language thenceforth
خلاصه ماشینی:
به همین سبب این بخش از سوره، به آیۀ ارتداد مشهور است: «یا أیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم ویحبونه أذلة علی المؤمنین أعزة علی الکافرین یجاهدون فی سبیل الله ولا یخافون لومة لآئم ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء والله واسع علیم (مائده: 54)؛ ای گروهی که ایمان آوردهاید، هرکه از شما از دین خود مرتد شود بهزودی خدا قومی را که بسیار دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند و نسبتبه مؤمنان سرافکنده و فروتن و به کافران سرافراز و مقتدرند (به نصرت اسلام) برانگیزد که در راه خدا جهاد کنند و (در راه دین) از نکوهش و ملامت احدی باک ندارند.
بیان چنین تأویلهایی در متون تفسیری ممکن است دشوار و حساسیتزا باشد؛ به همین سبب آثار غیرتفسیری بستر مناسبتری است؛ بنابراین در این جستار با هدف بررسی جریان شکلگیری و تبیین بحث حب الهی در میان عارفان، بازتاب آیۀ ارتداد در متون تفسیری و غیرتفسیری عرفانی (بهترتیب تاریخ نگارش) بررسی میشود.
افزونبر این، دژآباد (1392) بهطور ویژه به تفسیرهای غیرعرفانی آیۀ ارتداد پرداخته و رویکردهای اهل سنت و شیعیان را در تفسیر این آیه با هم مقایسه کرده است (همان: 139).
باتوجهبه تقدم زمانی الکشف و البیان و شباهت نظر بسیاری از تفسیرهای بعد از آن با آرای ثعالبی (متوفی 427ق) در تفسیر آیۀ ارتداد، به برداشتهای او در این اثر اشاره میشود.
تفسیر ثعالبی دربارة ویژگیهای قوم (کل آیه پس از یحبهم و یحبونه) در همة تفسیرهای این بخش تکرار شده است.