چکیده:
امامان شیعه، از جمله امام رضا(ع)، نزد گروه های مختلف صوفی همواره از جایگاه والایی برخوردار بوده اند و از آن ها در سلسه بزرگان و اقطاب صوفیه و نیز به عنوان نمونه هایی کامل برای پیروی یاد شده است. یادکرد امام رضا(ع) در منابع صوفیه را که دارای روندی رو به رشد بوده، می توان به دو دوره متمایز پیش از قرن هفتم هجری و پس از آن، تقسیم نمود. توجه به شرح حال امام(ع) در دوره نخست، محدود به ذکر چند خبر و روایت است؛ ولی در دوره دوم، ابعاد سیاسی زندگی آن حضرت، کرامات و زیارت ایشان نیز مورد توجه قرار گرفته است.
این نوشتار، با مراجعه به کهن ترین نگارش های صوفیه، به بررسی چرایی و چگونگی راه یافتن نام و اخبار امام رضا(ع) در منابع اهل تصوف و سیر تطور آن در هفت قرن نخست هجری پرداخته است. بر اساس یافته های این پژوهش، صوفیان از قرن هفتم به بعد، به دلیل نیاز به پیوند با شیعیان، توجه گسترده تری را به امام نشان داده اند؛ اما تا پیش از آن، تنها به جهت فرهمندی و ویژگی های امام(ع)، به ایشان توجه کرده اند.
خلاصه ماشینی:
انتخاب هفت قرن اول هجری در این نوشتار، بدین جهت است که زمان یادشده، دربردارنده آثاری است که در آنها از امام رضا7 بهاختصار و تنها در قالب یک داستان پندآموز یا سند چند روایت یاد شده است؛ اما بعد از این دوره و تقریبا همزمان با انشعاب تصوف به «طریقه"های مختلف، و همچنین نزدیکشدن تصوف به تشیع، یادکرد از امام رضا7 نیز مفصلتر گردید و از مطالب چند سطری تهذیب الأسرار خرگوشی (م 407ق) 111 و طبقات الصوفیة سلمی (م 412ق) 112 ، به بخشهای چندصفحهای فصل الخطاب خواجه محمد پارسا (م 822ق) 113 و شواهد النبوة جامی (م 898ق) 114 افزایش یافت.
اصلیترین سؤالی که این نوشتار در صدد است به آن پاسخ گوید، این است که روند یادکرد از امام رضا7 در آثار صوفیه هفت قرن اول هجری چگونه است؟ در حقیقت، نام امام7 از چه زمانی وارد آثار صوفیه شد و سیر تطور ذکر نام ایشان به چه شکل ادامه یافت؟ درباره زندگی امام رضا7 در منابع اهل تصوف، پژوهش مستقلی به انجام نرسیده و تنها برخی کتب و مقالات که به بررسی ابعاد شخصیتی امام رضا7 یا معروف کرخی و یا ارتباط تشیع و تصوف پرداختهاند، به صورت ضمنی و مختصر در این باره سخن گفتهاند.
118 شاید مقاله «امام رضا7 و جریان تصوف و عرفان»، نزدیکترین مقاله به این نوشتار باشد که ضمن بررسی نسبتا مفصل زندگی معروف کرخی و تأیید ارتباط او با امام رضا7، از ارتباط برخی محدثان صوفی مانند محمدبناسلم طوسی (م 242ق) 119 با امام نیز یاد کرده است.
شرححال امام رضا7 در منابع اهل تصوف سخنان و تعالیم امامان، الهامبخش صوفیان نخستین بود و برخی از این سخنان، در کهنترین منابع تصوف درج شده است؛ چنانکه ارتباطهایی میان ائمه شیعه و بزرگان صوفیه در کتابهای ایشان منعکس است.