چکیده:
شناخت سکونتگاههای دستکند به مثابه یک پدیده ویژه در معماری روستایی به عنوان پیشنیاز برای حفاظت از این میراث ضروریست. برای شناخت همهجانبه لازم است ابتدا به شناسایی مؤلفههایی پرداخت که بر شکلگیری و تکامل این پدیده نقش داشتهاند. معماری دستکند به عنوان گونهای ناشناخته از معماری بومی است که ماهیت آن با آنچه در مورد واژه معماری در ذهن است، متفاوت میباشد. این معماری به دلیل عدم استفاده از مصالح آزاد و روند خلق متفاوت، نوعی تناقض را در میان گونههای معماری بومی داراست. خلق فضا با استفاده از منفیسازی در توده سنگی، اساسیترین فنّ این معماری است. نمونههای ارزشمند با کارکردهای متنوع همانند: آیینی، خدماتی و مسکونی در سراسر کشور ایران به چشم میخورد، به خصوص اقلیم سردسیر به دلیل تناسب کالبدی این معماری با شرایط اقلیمی، پذیرای بیشترین سکونتگاههای دستکند است. این پژوهش با طرح این پرسش که چه چیزی این معماری را نسبت یه سایر گونههای معماری بومی متفاوت ساخته، از طریق مطالعه موارد متعدد سکونتگاههای دستکند به بازشناسی ویژگیهای اختصاصی آن میپردازد. میمند به عنوان بزرگترین مجموعه مسکونی دستکند مورد اصلی مطالعه میباشد. با گزینش 60 بنای آن در طی یک فرآیند تجربی، ویژگیهای: طراحی، معیشتی و زیست محیطی که کمتر مورد توجهاند، ارزیابی شدهاند. قیاس این ویژگیها با موارد مشابه در معماری ساخت، تفاوتهای جدّی این دو را نمایان ساخته است. یافتههای پژوهش در استانداردهای طراحی اقلیمی و فناوری علاوه بر تکمیل شناخت از این گونه خاص، در تدوین معیارهایی برای ساخت این بناها در عصر حاضر یاریرسان میباشد. نتایج حاصل از این پژوهش میتواند به راهکاری روششناختی برای مطالعه سایر نمونهها ختم شود و همچنین به درک صحیح از این پدیده یاری رساند تا بر مبنای آن مبانی حفاظت از آن نیز بدست آید.
The rock-cut architecture settlement is an essential yet little known type of vernacular architecture whose nature is different from what we understand by the term “architecture”. Since common building materials are not used in this architecture and it enjoys a different process of creation, rock-cut architecture seems rather contradictory compared to other types of vernacular architecture. Building space through hollowing out solid rock is the most essential skill used in this architecture. Iran hosts valuable examples of rock-cut architecture with religious, funeral, service, and residential functions. Cold regions of the country host the majority of rock-cut houses and settlements since their architectural framework is compatible with harsh climatic conditions. Common building materials and techniques are not used in rock-cut architecture. Instead, space is built through hollowing out a natural solid context either in the form of a flat horizontal land under which the rock-cut buildings are excavated or the steep surface of foothills or gently sloping to upright hills which provide the best context for rock-cut architecture. The context should mainly be softer than granite so that it could be excavated