چکیده:
فراداستان یکی از رویکردهای مدرن داستاننویسی در ادبیات داستانی پسامدرن است که عموماً پیدایش آن را محصول قرن بیستم میلادی میدانند. در ایران نیز پژوهشگران دیرینه، پیدایش و نمود این تکنیک داستاننویسی را عمدتاً در آثار داستانی معاصر دهۀ 70 به بعد میدانند، اما نگارنده بر آن است که در مثنوی مولوی، شگردهای داستاننویسی فراداستان بهکار رفته است. پژوهش حاضر با بررسی مؤلفهها و شگردهای اساسی فراداستاندرداستان دقوقی از دفتر سوم مثنوی مولوی به شیوۀ توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ میدهد که آیا میتوان مولوی را نویسندهای فراداستانی و پسامدرن دانست؛ و اینکه کدامیک از شگردهای این سبک پسامدرن در داستان دقوقی بهعنوان یک اثر کلاسیک فارسی وجود دارد. مطابق نتایج، داستان دقوقی روایتی کاملاً فراداستانی و پسامدرن است که نویسندۀ آن در خلق این داستان، از بسیاری از مؤلفهها و شگردهای سبک فراداستان مانند چارچوببندی فراداستانی، اتصال کوتاه، بازیهای زبانی، تناقض و ناسازه، و اقتباس بهره برده است.
خلاصه ماشینی:
برخی از آن ها عبارت اند از: «شیوه های خلق فراداستان و کارکردهای آن در داستان های کوتاه فارسی دهۀ ٧٠ و ٨٠» (شریف نسب و ابراهیمی فخار، ١٣٩٢)، «بررسی تطبیقی فراداستان درداستان کولی کنار آتش منیرو روانیپور و اگر شبی از شب های زمستان مسافری ایتالو کالوینو» (فیضی و همکاران ، ١٣٩٥)، پژوهش «عدم قطعیت در فراداستان شب ممکن » (ایران زاده و لیاقی مطلق ، ١٣٩٦) و چند پژوهش دیگر که در تمام آن ها برخی از مؤلفه های فراداستان معرفی ، و نمود آن در آثار مورد بررسی نشان داده شده است .
به عبارتی، با اینکه در عرفان ، زبان همواره امری محدودکننده و ابزاری ناقص در بیان حقایق احوال روحی و شهودهای عرفاست ، از دیدگاه روایت شناسی فراداستانی نیز مولوی در اینجا به عنوان یک نویسنده از زبان دقوقی بر این امر تأکید میکند که زبان ابزاری مطلق و کارا برای ترسیم جهان داستانی مدنظر او نیست و شخصیت داستانی او نمیتواند آنچه را میبیند، آن گونه که باید و دلش میخواهد، به وسیلۀ کلمات و زبان وصف و بیان کند؛ و همین اقرار به نارسایی زبان و اسارت در آن ، از ویژگیهای فراداستان است .
اتصال کوتاه انعکاس خودآگاهی از خلق داستان و جهان داستانی، یکی از مؤلفه های آثار پسامدرن است و وقتی در داستانی، راوی دربارة این واقعیت صحبت کند که دارد داستان میگوید، آن روایت خودآگاه خواهد بود (کالر، ١٣٨٢: ١١٩).