چکیده:
امام رضا(ع) در دوران ولایت¬عهدی خود در جلسات مناظره¬ای که مامون بین ایشان و بزرگان ادیان و مذاهب دیگر تشکیل می¬داد، شرکت می¬کردند. بعضی از این مناظرات در مباحث توحیدی است. از جمله مناظره¬ای که بین امام(ع)و سلیمان مروزی انجام شد، موضوع اراده الهی بود که از دیرباز مورد اختلاف علما بوده است. سلیمان اراده الهی را صفت ذات می¬دانست، در حالی که امام(ع) این عقیده را رد کرد و فعل بودن صفت اراده را از راه آیات قرآن و دلایل عقلی ثابت کرد. سلیمان با وجود اصرار بر عقیده خود، راهی جز سکوت در برابر ادله محکم امام(ع) نیافت. از آنجایی که بحث و جدال در مسئله اراده الهی همواره وجود داشته و عده¬ای آن را صفت ذات و برخی صفت فعل و عده¬ای دیگر، به لحاظی اراده را صفت ذات و به لحاظ دیگر صفت فعل می¬دانند، تبیین دیدگاه امام معصوم در این باره ضروری است و با تحلیل آیاتی که مورد استشهاد حضرت واقع شده¬اند، می-توان این موضوع را برای غیر معتقدین به امامت حضرت نیز ثابت کرد و به دیدگاه صحیحی در مورد اراده الهی بر اساس آیات قرآن از منظر امام رضا(ع) دست یافت. تاکنون نوشتاری در تحلیل استشهادات قرآنی حضرت در این موضوع به تحریر در نیامده و این موجب دوچندان شدن اهمیت پرداختن به این بحث می¬شود. این پژوهش به روش عقلی- نقلی انجام شده و جمع¬آوری اطلاعات آن به شیوه کتابخانه¬¬ای است.
خلاصه ماشینی:
قائلین به هر سه قول مطرحشده، بر این مطلب اتفاق دارند که ظاهر آیات و روایات دال بر این است که اراده صفت فعل است، اما کسانی که آن را صفت ذات دانستهاند، در توجیه روایات میگویند که امام(ع) متناسب با درک و فهم مخاطب آن روز سخن گفته است (سبحانی، جعفر، 1411، ج1، ص177)؛ اما باید گفت روایات بر حادث بودن مشیت صراحت دارند و حتی اگر سایر روایات را هم بتوان اینچنین توجیه و تأویل نمود، در مورد مناظره امام رضا(ع) جای چنین توجیهی نمیماند (حسن بیگی، 1383، ص116)، چراکه مخاطب حضرت در این مناظره، یکی از بزرگترین متکلمان خراسان و اهل فکر و تعقل بود.
سپس حضرت به آیه «عطاء غیر مجذوذ» (هود: 108)؛ «عطا و بخششی قطع نشدنی» استشهاد کردند (صدوق، 1378، ج1، ص185) که قرآن، علاوه بر این که عذاب جهنم را قطعنشدنی میداند که با اراده الهی دوام آن حفظ میشود، نعمتهای بهشتی را نیز دائمی میشمارد که پیوسته بهشتیان، تحت نظر عنایت الهی بوده و عطا و بخشش خدا بر آنها قطع نمیشود و این، جز با حادث بودن اراده، امکانپذیر نیست؛ وگرنه در صفات ذات خدا افزایش راه ندارد و اراده قطعا باید صفت فعل الهی باشد.
تحقق پوست جدید برای آنها نیز با اراده حادث الهی است، ولی اگر اراده، قدیم و از صفات ذات باشد، همه آنچه باید محقق میشد، قبلا ایجاد شده بود و پس از سوخته شدن بدن اهل دوزخ و مصرف شدن نعمتهای بهشت، دیگر جایی برای ارادهای جدید باقی نمیماند، که این با خلود جهان آخرت و بهشت و جهنم منافات دارد.