چکیده:
جنبش های پی درپی انقلابی در روسیه تزاری در انگیزش نهضت های اجتماعی و سیاسی مردم خاور زمین تاثیرگذار بود؛ به طوری که انقلاب 1905 روسیه که پس از جنگ روسیه و ژاپن رخ داد تاثیر بسیار بر ایرانیان گذاشت. اواخر قرن نوزدهم سرآغاز بیداری ایرانیان بود. جنبش اصلاح طلبی ایران که در واپسین ایام عهد قاجار و در جریان انقلاب مشروطیت به نقطه اوج خود رسید، تبعات سیاسی و اجتماعی پیچیدهای به همراه داشت. سوسیالیسم یکی از اندیشه های مهم همین دوره بود؛ البته سابقة نخستین آشنایی ایرانیان با افکار سوسیالیستی به زمان ناصرالدین شاه قاجار برمی گردد؛ و بعدها، حزب اجتماعیون عامیون ایران در اوایل سال 1322 ه. ق. توسط گروهی از مهاجران ایرانی مستقر در قفقاز تاسیس شد. بعد از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس موسسان در تهران هم، بیش از سی انجمن در صحنة سیاسی کشور پدیدار شدند که سوسالیست ها یکی از آنها بودند. از میان آن ها انجمن آذربایجانی ها که بیش از سه هزار نفر عضو داشت، بزرگترین و فعال ترین انجمن ها بود؛ این انجمن توسط یک بازرگان تبریزی و نیز حیدرخان عمو اوغلی سازمان یافته بود؛ البته مدت ها قبل از آغاز انقلاب مشروطیت، و در ژانویة سال 1891 میلادی چند نفر از روشنفکران ارمنی مهاجر نخستین تشکیلات مارکسیستی ایران را در تبریز ایجاد کردند. افکار مارکسیستی در انقلاب جنگل نیز نقش داشت؛ و پس از شکست انقلاب گیلان، گروهی از اعضای حزب کمونیست ایران به باکو مهاجرت کردند. این مقاله به بررسی نحوة ورود اندیشة سوسیالیسم به ایران و برنامه ها و راهبردهای گروه ها و اشخاص متاثر از این جریان برای ترقی ایران می پردازد تا روشن نماید که عناصر اصلی مورد تاکید این جریان کدامند. اگر چه این جریان و اندیشه هیچ وقت به صورت نظام حاکم درنیامد، اما به صورت یکی از نیروهای مخالف و مقاوم در برابر حکومت خودنمایی می کرد. مسئلة موردنظر در مقالة حاضر این است که اندیشة سوسیالیم چگونه به ایران وارد شد و سعی داشت که کدام راهکارها و برنامه ها را برای ترقی ایران به کار گیرد.