چکیده:
در میان زوایای تاریک تاریخ ادبیات فارسی، جریان انشانویسی و متعلقات آن به ویژه در دوره صفوی بسیار مهم و قابل تحقیق است. صرف نظر از این که هنوز بسیاری از اطلاعات ما در باب انواع ادبی منثور کلاسیکمان ناقص و بعضا اشتباه است، باید گفت که در دوره مورد بحث، خلاف تصور رایج، جریان انشانویسی از مهم ترین فعالیت های ادبی به شمار می رفته و خلاف شعر که زمام اختیارش درست یا غلط بعضا در دست عوام افتاده بود و مدعیانی بی وجه پیدا کرده بود، نثرنویسی شان خود را هم چنان از لحاظ ادبی و اجتماعی حفظ کرده بوده؛ به گونه ای که بی هیچ ارزش گذاری باید گفت که انشاء همچنان نشانه فضل و کمال حقیقی بود. برخی از ادبای این عصر مانند ظهوری ترشیزی، میرزا جلالا و طغرای مشهدی در حکم سلسله داران جریان نثرنویسی به شمار می آمدند که نصیرای همدانی از برجسته ترین ایشان است. از این شخص و آثار وی تا به امروز اطلاعات بسیار اندک و مغشوشی به دست رسیده است؛ بهخصوص آن که به واسطه تشابه نام و تخلص و تقریب زمانی با شخصیت های ادبی دیگری درآمیخته است. تحقیق حاضر که در اصل کوششی است برای یافتن حلقه های مفقوده جریان های ادبی تاریخ ادبیات فارسی و شناخت و معرفی گم نامان بزرگ ادوار مهم این حوزه ، مبتنی بر اطلاعات دست اول از آثار خطی نصیرا و منابع ادبی-تاریخی آن روزگار است. این پژوهش عملا نخستین تلاش برای روشن شدن ابهامات زندگی و آثار این نویسنده دوره صفوی است که شاعر برجسته و سخته ای نیز در این دوره به شمار می آید.
خلاصه ماشینی:
١-١- پیشینۀ پژوهش در باب نصـیرا و آثارش تا به امروز مقالۀ پژوهشـی و کتاب مســتقلی به چاپ نرسـیده و آنچه هســت شـرح احوالی مختصـر و نقل چند شـاهد تکراری است در کتاب هایی مانند تاریخ ادبیات صفا (١٣٧٣، ج ٥: ١٠٣١-١٠٣٥)، بزرگان و سـخن سـرایان همدان (درخشـان ، ١٣٤١: ٣٤٧-٣٤٨)، مدخل «نصـیرای همـدانی» در تـذکرة پیمانه (گلچین معانی، ١٣٦٨: ٥٣٥-٥٤١) و دانشـــنامۀ ادب فارســـی، بخش ادب فارسـی در شـبه قاره (ضیایی، ١٣٨٠، ج ٤: ٢٥٥٢) و یا اشاراتی پراکنده و بسیار مجمل در مطاوی تاریخ ادبیات ها مثل تاریخ نظم و نثر در ایران از سـعید نفیسـی و یادداشت های مینوی و فهرست نویسان نسخ خطی مانند چارلز ریو و عارف نوشــاهی و بعضــا کتب تراجمی چون ریحانۀالادب که این چند فقرة آخر به سـبب خصـلت تلخیصـی و فقدان نظر تحلیلی و تکراری بودن مطالبشان مورد نقل و ارجاع در این مقاله قرار نگرفتند.