چکیده:
محمد بن زکریای رازی از اشخاص برجسته در تاریخ علم دوره اسلامی است که در آثار محققان بـه داشـتن نگـرش ضد ارسطویی و روش تجربی در علومی چون پزشکی و کیمیا شناخته شده است . از همین رو، برخی از پژوهشگران روش عقلی رازی را ستوده و او را هم طراز دانشمندان عصر جدید دانسته اند. اما مسئله ای که کمتر بدان پرداخته شـده است ، رابطه میان این رویکرد عقلی و آن گرایش تجربی است ؛ به عبارت دیگر چگونه «عقـل » و «تجربـه » در فـردی چون رازی با هم جمع شدهاند و رابطه میان آن دو به چه ترتیب بوده است ؟ در پژوهش حاضر با بررسی جامع نظرات رازی در باب «عقل » و «تجربه »، این نتیجه به دست آمد که تفاوت فکری و روش متمایز علمی رازی نسبت به دیگـر دانشمندان دوره خود، به ویژه فیلسوفان مشایی ، از تعریف متفاوت او از عقـل بشـری و تعیـین جایگـاه آن در زنـدگی انسان ناشی می شود. به عبارت دیگر اتکای رازی به تجربه نه تنها با گرایش عقلی او در تضاد نیست ، بلکه این اندیشه او برآمده از تاکیدش بر نقش عقل و سهم برابر همه انسانها از آن است . مولفه های جهان فکـری او نیـز بـا ملاحظـه تعریف او از عقل قابل توضیح است ، تعریفی که شاکله جهان بینی علمی وی را تشکیل داده است .
خلاصه ماشینی:
اما مسئله اي که کمتر بدان پرداخته شـده است ، رابطه ميان اين رويکرد عقلي و آن گرايش تجربي است ؛ به عبارت ديگر چگونه «عقـل » و «تجربـه » در فـردي چون رازي با هم جمع شدهاند و رابطه ميان آن دو به چه ترتيب بوده است ؟ در پژوهش حاضر با بررسي جامع نظرات رازي در باب «عقل » و «تجربه »، اين نتيجه به دست آمد که تفاوت فکري و روش متمايز علمي رازي نسبت به ديگـر دانشمندان دوره خود، به ويژه فيلسوفان مشايي ، از تعريف متفاوت او از عقـل بشـري و تعيـين جايگـاه آن در زنـدگي انسان ناشي مي شود.
»، ٢٨، ٣٣؛ صانعي، ٥٨، ٦٠؛ بدوي، ٦١٩)، برخي پژوهشگران تاريخ علم دوره اسلامي با علقه هاي فلسفي، مـذهبي يا با انگيزههاي جديدي چون سنت گرايي، رويکرد مذکور را در عرصه علمـي تمـدن اسـلامي، بـه حاشـيه ميرانند و بدون بررسي ريشه ها و مولفه هاي اصلي چنين نگاهي، آن را فاقد اصـالت دانسـته و بـروز آن در دانشمنداني چون رازي و بيروني را چون جرقه آتشي تلقي ميکنند که ناگهان روشن و خاموش شـده اسـت (براي مثال نک .
٢. اتکا بر مشاهده و تجربه در روش علمي نگاه متفاوت رازي به عقل و اعتقاد به سهم برابر انسانها از اين موهبت الهي، از دو جهت وي را بـه سـوي روش تجربي در فعاليت هاي علمي سوق داده است .