چکیده:
دو نظر عمده درباره نقش حکومتهای ایران بر ایجاد نظام های آبرسانی برای کشتزارها و کنترل منابع آبیاری وجود دارد که در تعاقب خود نظریات دیگری را درباره مناسبات تولید کشاورزی و ساختار سیاسی ایران در بین اندیشمندان ایجاد کرده است. دسته ای از پژوهشگران همچون ویتفوگل بر نقش عمده دولتهای ایران در ایجاد شبکه های آبیاری کلان و تسلط بر منابع آبیاری تکیه می کنند و دولتهای ایرانی را نمونه بارز دولتهای «آب سالار» می دانند و دسته ای دیگر منکر نقش عمده دولت در آبرسانی به کشتزارهای فلات ایران هستند. با توجه به نقدهای موجود به مبانی اروپا محور و ایدئولوژیک این نظریات تعمیمی حوزه اقتصاد سیاسی ایران، مساله مقاله حاضر بررسی تاریخی جایگاه و نقش حکومت های ایران در ایجاد و کنترل نظام آبیاری در اقتصاد کشاورزی ایران در دوران میانه، با اتکا بر اطلاعات منابع و تحلیل آماری این اطلاعات است. در این مقاله بر اساس روش تطبیقی تاریخی و مطالعه ای کمی مابین مناطق مختلف بخش شرقی خلافت، علاوه بر اینکه جایگاه و نقش حکومت ها در این امر بازنمایی می گردد، ادعای دیدگاههای متعارض در این موضوع نیز سنجیده می شود.
There are two Maine ideas about the role of government in the irrigation systems make
and control of these sources, which in owns pursuit has created related ideas about the
Iran’s agricultural production modes and political structure, among scholars. A group of
researchers, such as Wittfogel, emphasis on Iranian government’s major role in setting up
large-scale irrigation networks and water resources control and present them as a typical
example of the "hydraulics" governments. But another group denies the pivotal role of the
state in irrigation to the plantations of the Iranian plateau. Given the critique of the Europecentric
and ideological foundations of these General comments of Iran's political economy,
The problem of this paper is a historical review of the status and role of Iranian governments
in the establishment and control of irrigation systems in Iran's agricultural economy in the
middle ages, Based on sources information and statistical analysis of these. In this article,
based on the historical comparative method and a quantitative study between the different
regions of the eastern part of the caliphate territory, in addition to the position and role of
governments in this regard will be Represent, the claims of conflicting views are also tested.
خلاصه ماشینی:
و حمدالله مستوفی نیز آن را حفرشده به دستور شــاپور ساســانی ذکر میکند که شبکۀ آبیاری منشــعب از آن ، زمین ها و باغات بیش از سیصد دیه را آبیاری میکرد (بنگرید به : حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شــاهان (ســنی ملوک الارض و الانبیاء)، ترجمۀ دکتر جعفر شــعار (تهران : انتشــارات بنیاد فرهنگ ایران ، ١٣٤٦)، ص ٤٦؛ حمدالله مســتوفی، نزهت القلوب ، تصحیح محمد دبیر ســیاقی (قزوین : نشر حدیث امروز، ١٣٨١)، ص ٤٩؛ همچنین بنگرید به : یاقوت ، ج ٥، ص ٣٢٤).
حافظ ابرو کار حفر نهر اسحاقی را به اسحاق بن ابراهیم ، صاحب شــرطه متوکل ، نســبت می دهد که به دستور خلیفۀ عباسی این نهر را برای آبیاری مناطق اطراف تکریت از دجله منشعب کرد و نهر معقل را نهری صناعی میداند که به دستور عمر و به دست معقل بن یسار مری حفر و از دجله منشعب شد (بنگرید به : حافظ ابرو، ج ١، صص ١٥٧-١٥٨ و ج ٢، ص ٢٩)؛ بنگرید به : حدود العالم ، صص ١٥٩-١٦٠؛ همچنین برای آگاهی بیشتر از شبکۀ آبیــاری و نهرهای صناعی منشــعب از نهر بزرگ ابله و معقــل بنگرید به : قدامه ، صص ١١٧-١٢٠؛ بلاذری، صص ٥٠٠ و ٥٠٢-٥٠٣؛ ابن حوقل ، ج ١، صص ٢٢٨ و ٢٣٦؛ مســعودی، مروج الذهب ، ج ١، صص ١٠٢-١٠٣؛ یاقوت ، ج ٤، صص ٨ و ٤١٢؛ یاقوت ، ترجمۀ فارسی، ج ١، ص ٥٣٠ و ج ٢، صص ٣٦١ و ٤٠٥.