چکیده:
نایینی از جمله علمای حامی مشروطه است که نظریهپردازیهای فراوانی در راستای ایجاد و تحکیم بنیانهای اساسی مشروطیت انجام دادهاست. وی در کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» بسیاری از مفاهیم نوآیین را تبیین نموده و در کنار آن، پاسخها مهمی به شبهات و مغالطات مطروحه از جانب مخالفان مشروطه، دادهاست. «حقوق مشترکه نوعیه» عبارتی است که نایینی در دو بخش از کتاب مذکور، به آن اشاره میکند و بدون هر گونه توضیحی در خصوص این عبارت، از کنار آن میگذرد. با توجه به عبارتپردازیهای دقیق نایینی و دقت نظر وی در به کار بردن عبارات و همچنین لزوم توجه به تاریخ مفاهیم و اندیشه لازم است به طور جدی و دقیق به چنین عباراتی پرداخته شود. نگارندگان در مقاله پیش رو به بررسی معنا و مفهوم عبارت مذکور از منظر لغوی و محتوایی میپردازد و به دنبال یافتن مبنای این عبارت در اندیشهورزیهای محقق نایینی میباشد. در همین راستا، مفهوم برابری و ابعاد و زوایای مختلف آن، به عنوان مبنا و اساس مفهوم «حقوق مشترکه نوعیه» در اندیشه نایینی بررسی میگردد.
خلاصه ماشینی:
بهنظر میرسد نائینی از حوزۀ جدیدی از حقوق صحبت میکند که در سطح جامعه و زندگی سیاسی مطرح میشود و مابین همۀ افراد ملت فارغ از هرگونه تفاوت قومی، مذهبی، زبانی، و نژادی مشترک است و احقاق این حقوق تکلیفی برای حکومت محسوب میشود.
در نظریات کلاسیک بر حقوقی که باید ازسوی حکومت موردتوجه قرار گیرد و مهمترین عنصر آن رعایت عدالت نسبت به رعایا و پرهیز از ظلم بود تأکید میشد؛ درحالیکه در نظریات جدید، علاوهبر تأکید بر حفظ حقوق مردم، به نقش آنان در تأسیس و تشکیل حکومت و نظام سیاسی نیز اهمیت داده میشود و نائینی در این خصوص یکی از مهمترین فقهای عصر جدید محسوب میشود و مفهوم «حقوق مشترکۀ نوعیۀ» او نیز در همین راستا مطرح میشود.
نائینی در جای دیگری از کتاب تنبیه مجددا به این مفهوم اشاره میکند و مینویسد «رجوع حقیقت سلطنت اسلامیه بلکه در جمیع شرایع و ادیان بهباب امانت و ولایت احد مشترکین در حقوق مشترکۀ نوعیه بدون هیچ مزیت برای شخص متصدی» است.
نائینی نیز بهدرستی مغلطۀ مخالفان مشروطه درخصوص مفهوم برابری را تشخیص میدهد و در رفع آن بیان میکند که تفاوت مابین افراد و اصناف پذیرفته شده است و بدیهی است که منظور از مساوات نادیدهگرفتن این تفاوتها نیست.
درخصوص ریشه و مبنای این مفهوم نیز، همانگونهکه بیان شد، میتوان به مواردی همچون استبدادستیزی نائینی و یا ابتنای او بر آموزههای فقهی اشاره کرد، اما اصلیترین مبنای نائینی در طرح این مفهوم را بایستی اعتقاد راسخ نائینی به مفهوم مساوات و برابری دانست؛ با این توضیح که ازآنجاکه نائینی افراد را در حوزۀ امور سیاسی و عرفی برابر و همشأن میداند قائل به حقوقی مشترک و برابر برای آنها میشود که مواردی همچون آزادی، امنیت، و عدم تعرض بدون سبب میتواند ازجمله مصادیق این حقوق باشد.