چکیده:
در فلسفه و معرفتشناسی اسلامی، علم حضوری پایه و اساس همة معرفتهاست. در یک تقسیمبندی کلی، علم به حضوری و حصولی تقسیم میشود. به سبب یکی بودن وجود علمی و عینی معلوم در علم حضوری، خطا در آن راه ندارد. علم حصولی نیز با اینکه وجود علمی و عینی در آن یکی نیست، اما میتوان نشان داد بخش عمدهای از علوم حصولی بازگشت به علم حضوری دارند. بازگشت علوم نظری به بدیهی، و بازگشت همة تصورات و تصدیقات بدیهی به علم حضوری باعث میشود علم حضوری را خاستگاه همة دانشها بدانیم. کلی بودن علوم حصولی با شخصی بودن خاستگاه آنها (علم حضوری) سازگار است؛ زیرا حکایتگری از مصادیق متعدد، ذاتی علم بوده و از مرتبة بالای کمال علم ناشی میشود. علاوه بر آن، درستی کلی بودن حکایتگری علم حصولی به صورت حضوری قابل درک است. بهاینترتیب، کاخ معرفت جزمی در اندیشة فلاسفه و معرفتشناسان اسلامی ساخته میشود. این شیوه از بازسازی کاخ معرفت، بنیانگرایی معرفتشناختی نامیده میشود که پایة اصلی آن در حکمت متعالیه، علم حضوری است.
خلاصه ماشینی:
درک اینگونه امور به این نحو است که بخشی از وجود اشیای خارجی با اعضای ادراکی متصل شده، با آنها متحد میشوند؛ مثلا به هنگام دیدن رنگها، بخشی از نوری که به جسم تابیده است، وارد شبکیة چشم شده ، با آن یکی میشود و چون نفس ما به چشم علم حضوری دارد، به نور واردشده بر آن نیز علم حضوری پیدا میکند.
توجه به منشأ پیدایش ادراکات، نکتة دیگری را نیز روشن میسازد و آن مسئلة مطابقت صورتهای ادراکی با خارج است؛ یعنی علم خیالی و عقلی صوری چون ادامة علم حسی و عقلی شهودی است و این دو، یافت شیء خارجی در مرتبة تجرد مثالی و عقلی نفس است، بهنحو یقینی معلوم میشود که خطا ندارند؛ گرچه به سبب حصولی بودن آنها و امکان خطای در تطبیق، راه برای پیدایش خطا باز میشود، اما این خطا، در واقع در تطبیقاتی است که با تشکیل قضیه و تصدیق آنها پیدا میشود.
ازاینرو، میتوان گفت ادراک خیالی، هم در تکوین و هم در ارزشمندی، مبتنی بر علم حضوری (ادراک حسی) است؛ اما قسم دوم، چون از ترکیب گروه اول ساخته میشوند، بنابراین، برای درک آنها نیازمند ارجاع به گروه اول هستند.
برای مثال، وقتی به مفهوم انسان که در ذهن ما حاضر است، توجه میکنیم، خصوصیت کلی بودن آن با نگاه حضوری به خود این مفهوم ادراک میشود؛ یعنی مشاهده میکنیم که مفهوم انسان که از حیث موجودیتش در ذهن، همانند موجودیت ترس است و هر دو جزئیاند، تفاوتی نیز با هم دارند.