چکیده:
یکی از بحثهای فلسفی درباره عمل، بررسی انواع تشکیک در عمل است. از نظر علامه طباطبایی عمل انسانی مصداق بسیاری از موارد تشکیک است. تقدم و تاخر بالزمان، تقدم و تاخر بالشرف، تقدم و تاخر بالرتبه، تقدم و تاخر بالطبع، تفاوت در بیشتری و کمی، تفاوت در زیادت و نقصان و تفاوت شدت و ضعف از جمله اوصاف تشکیکی عمل میباشند. علامه طباطبایی فقط به تبیین شدت و ضعف عمل پرداخته است و درباره سایر موارد تشکیک در عمل سخن نگفته است، اما با توجه به دیدگاه ایشان درباره عمل و اقسام تشکیک، میتوان تبیینی از سایر موارد تشکیک نیز ارائه کرد. مقارنت عمل با زمان، شرافت اغراض عمل، ترتیب بین اعمال، علیت عمل برای آثار خود، معلولیت عمل برای انسان، معدود واقع شدن عمل، و شدت و ضعف مبادی فاعلی عمل، تبیین کننده اقسام تشکیک مذکور میباشد. مبادی فاعلی عمل که سبب شدت و ضعف عمل هستند عبارتاند از: قیود اذعان وجوبی، شدت و ضعف اراده، شدت و ضعف علم و شدت و ضعف آلات بدنی. از نظر علامه همه این امور به شدت و ضعف توجه بازگشت دارند.
خلاصه ماشینی:
علامه طباطبایی فقط به تبیین شدت و ضعف عمل پرداخته است و درباره سایر موارد تشکیک در عمل سخن نگفته است، اما با توجه به دیدگاه ایشان درباره عمل و اقسام تشکیک، میتوان تبیینی از سایر موارد تشکیک نیز ارائه کرد.
با توجه به آثار سایر فلاسفه صدرایی تفاوت امور مشکک عبارت است از: 1- زیادت و نقصان مانند تفاوت خط بلند و کوتاه، 2- بیشتری و کمی مانند تفاوت عدد دوازده و چهار، 3- تقدم و تأخر مانند تفاوت دیروز و امروز، 4- شدت و ضعف مانند تفاوت دو دمای مختلف، 5- نقص و کمال که شامل همه موارد قبلی میباشد (سبزواری، 1369: ج 1، ص 125).
از نظر علامه طباطبایی عمل عبارت از است «مجموعهای از حرکات و سکنات که انسان با شعور و اراده برای رسیدن به یکی از مقاصد خود روی ماده انجام میدهد»(طباطبایی، 1388: ج 1، ص 108) با توجه به اینکه حرکت و سکون مقارن با زمان است، عمل نیز مقارن با زمان است.
ایشان در رساله المنامات و النبوات ذیل عنوان «آثار ارادی صادر از انسان به شدت و ضعف اختلاف پیدا میکند» به بررسی این تشکیک در عمل پرداخته است (طباطبایی، 1428: ص 386).
(سهروردی، شیرازی، شیرازی، 1392: صص 122-123) بنابراین شدت و ضعف عمل انسان مستند به جهات فاعلی و قابلی عمل است که در ادامه این امور از منظر علامه طباطبایی بررسی میشود.
با توجه به اینکه تشکیک در اراده و شوق نیز بازگشت به تشکیک در علم داشت، تنها جهت فاعلی که میتواند توجیهگر شدت و ضعف عمل باشد علم است.