چکیده:
در میان شاخههای مختلف معماری» ساخت بناهای مذهبی از جایگاه ویژهیی برخوردار است. با
ورود اسلام و تغییرات حکومت و آیین در ایرانء کاربرد بناها و نحو استفاده از آنها تغییر کرد.
استان فارس یکی از مناطق مهم ایران است که با ورود اسلام به آن» مسلمانان بر پایة شرع و عقل
از آنچه میتوانست مفید باشد در این نواحی بهره گرفتند؛ از جملة آنها از ساختمان آتشکدهها
برای ایجاد مساجد و محل تجمع مسلمین استفاده میکردند. این نوشتار درصدد است فرایند تبدیل
آتشکدههای ایزدخواست و استخر به مساجد در سدههای نخستین اسلامی در فارس را با تمرکز
بر اندام معماری مساجد و شواهد باستانشناسی و قرائن مکتوب» تحلیل و بررسی نماید. روش
تحقیق» توصیفی تحلیلی و از نوع مطالعات میدانی بوده و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانهبی
و میدانی از طریق مشاهده و بررسی و استفاده از نقشه و کروکی میباشد. نتایج این بررسی حاکی
از آن است که این دو مسجده حاصل تغییر کاربری آتشکده به مسجد بودهاند؛ منتها از نظر کیفی
و ماهوی فضای آتشکدهها براساس اعتقادات توحیدی منقلب و دگرگون شدهاند و در واقع با
کمترین تغییرات فیزیکی» تغییرات کیفی مهمی در جهت هماهنگی با اعتقادات توحیدی حاصل
آمده است. برای مثال آتش و آتشدان از مرکز و کانون فضای داخلی برداشته شده و ضلعم قبله
با دیوار و نماد قبله پوشانده شده است و برای باطنی تر شدن فضاهای چهار طاق و عدم توجه به
خارج» درگاهها و ایوانها و چپ راهروها و حیاطهای داخلی و درها و دیوارهای خارجی افزوده
شده و جهت اصلی بنا نیز رو به قبله قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
کاوش و بررسي در مساجد در چگونگي شناخت معماري اين بناها بسيار مهم ميباشد؛ بلحاظ ساختاري روشن نيست که دقيقا چه تغييراتي در ساختمان آتشکده ها صورت ميگرفت تا به مسجد تبديل شوند اما بر پايه منابع موجود اين امر ثابت شده که تعداد فراواني از آتشکده هايي که در بيرون شهرها بر پا بودند، بعد از فتح ايران توسط اعراب ، متروک و يا ويران شدند و تعداد ديگري که در درون شهرها قرار داشتند، تغيير کاربري داده و به مسجد تبديل گشتند.
نوشتار حاضر بر آن است تا با مطالعة منابع مکتوب تاريخي و جغرافيايي که از مساجد سده هاي نخستين فارس اطلاعاتي ارائه کرده اند و همچنين با بهره گيري از نتايج پژوهشهاي باستانشناسي که تاکنون در اينباره انجام شده است ، تا حدودي چگونگي روند شکلگيري اين مساجد را در قرون اوليه اسلامي مورد بررسي قرار دهد.
در مرکز محوطة شهر و تا حدودي متمايل به ضلع جنوبي ، باقيمانده هاي سنگي يک بنا بر جاي مانده است که با توجه به نتايج کاوشهاي اين محوطه و همچنين تطبيق پلان و معماري آن با آثار جغرافيدانان و مورخين مسلمان ، بعنوان محل اولين مسجد ساخته شده توسط مسلمانان در استخر شناخته شده است (تصوير۴).
او ضمن اشاره به ايده هرتسفلد در مورد وجود يک بناي پيش از اسلام در محل مسجد استخر ميگويد: «اعتقاد من اين است که مسجد تماما داراي ساختار اسلامي است ، زيرا ستونهاي موجود بر روي شالوده يي از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و بکار بردن سنگ با ملاط گچ در معماري هخامنشي غيرمعمول بوده است .
, Iran in the Ancient East, Archaeological Studies presented in the Lowell Lectures at Boston (London - New York), pp.