چکیده:
مفهوم «انسان دینی» در گذر تاریخ دچار تحول معنایی شده و به تبع آن، مختصات و شاخصههای آن نیز تغییر کرده است. معنای کلمهی دینی یا دیندار بهعنوان یک صفت برای انسان و وسعت دامنهی مفهومی آن، به تعریف خود دین بستگی دارد. در دورهی پیشامدرن اعتقاد بر این بود که دین، امری آسمانی، قدسی، جزمی، واقعگرا و بیبدیل است و مصداق آن، ادیان نهادین و رسمی حاکم بر جامعه بود. اما در دورهی مدرن، مفهوم دین وسیعتر شده و همهی دستگاههای فکری را که بهنوعی کارکرد دارند و به کار معنابخشی جهان میآیند، شامل میشود. از این نوع دین به «دین انسانی» تعبیر میشود. بهدلیل وسیعترشدن دایرهی مفهومی کلمهی دین، هم مفهوم «انسان دینی» وسیعتر شده است و هم شاخصههای آن تغییر کرده است. شاخصههای «انسان دینی» از دورهای به دورهی دیگر و از دینی تا دین دیگر، با یکدیگر تفاوت دارند. اما درعینحال میتوان برخی از شاخصههای مشترک مانند التزام و تعهد، انتخابگری، انگیزهمندی و شعف، انتخابگری و هدفمندی را برای آن نام برد.دین انسانی که عمدتا محصول دورهی مدرن است، به دینی گفته میشود که معلول انسان و نیازمندیهای مختلف اوست و در آن، بر ارزشها، خواستها و نقاط قوت انسان تاکید فراوان میشود. برخی از شاخصههای دین انسانی عبارتاند از: منشا بشری داشتن، کارکردداشتن، غیرقدسیبودن، اینجهانیبودن، محوریت انسان، تغییرپذیری، فردی و خصوصی بودن، بدیلپذیری و ....
خلاصه ماشینی:
بنابراین قبل از هر چیز، پرداختن به این پرسش ضروری به نظر میرسد که شاخصههای دین انسانی که محصول دورهی مدرن است، چیست؛ زیرا در سلطهی معنایی آن است که تعریف انسان دینی و شاخصههای آن نیز تغییر کرده است.
ازنظر این دسته، دینیزیستن نه فقط هیچ ضرورتی ندارد، بلکه خود، نتیجهی نوعی آسیب روانی و اجتماعی است، یا اینکه دستکم زمینهساز بیماری روانی و بهرهکشی اجتماعی است؛ دستهی دیگر انسانهایی هستند که هرچند در مقام نظر، دینیزیستن را امری بایسته تلقی میکنند و آن را امری مثبت و ضروری میدانند، مانند اکثر کسانی که معتقد به وحیانیبودن دین هستند، اما هنوز شرایط دینیزیستن برای آنها فراهم نشده است9؛ دینیزیستن شرایط و زمینههایی را میطلبد که فقدان آنها، دینیزیستن را مشکل یا ناممکن میسازد (24، ص: 263).
در تعریف انسان دینی دو نکته را باید مدنظر داشت که باتوجهبه آنها دامنهی تعریف دینیبودن نیز فرق میکند: یکی اینکه چه معنایی از دین در نظر گرفته شده است و دیگری اینکه چه سطحی از دینداری مدنظر است.
اینجهانیبودن یکی دیگر از مشخصات دین انسانی این است که بهجای اینکه بیشتر دغدغهی آنجهانی داشته باشد، دغدغهی اینجهانی دارد؛ بهعنوان مثال بیش از یکچهارم آیات قرآن بهعنوان کتاب مقدس یک دین الهی، به آخرت و عالم بعد از مرگ تعلق گرفته است و آن را غایةالغایات زندگی بشر میداند.
انتخابگری یکی دیگر از مشخصههای انسان دینی این است که دین یا سبکی از زندگی را برای خود انتخاب میکند.