چکیده:
بدیهی است که تاریخ بیهقی، تاریخی بر مبنای روایات مستند، دقیق و صادقانه ابوالفضل بیهقی است اما از نگاهی دیگر تاریخ بیهقی روایتی ادبیست. تاریخ بیهقی در حقیقت یک رمان بزرگ تاریخیست که شامل تمامی عناصر سازنده رمان نیز میباشد. اثری که میتوان آن را با شاخصهای ساختاری و معنایی ادبیات داستانی امروز نیز مورد واکاوی و تطبیق قرار داد. این رمان بزرگ خود شامل داستانهای متعدد و به همان میزان دارای تعدد عناصر داستانی است. آنچه از لابلای سطور و وقایع متنوع جلبتوجه کرده و حس واکاوی مجدد را برانگیخته، پرداختن به ذکر واقعهای بسیار کوتاه و متفاوت با روایات دیگر تاریخ بیهقی است. از مجلدات باقیمانده تاریخ بیهقی از میان همه وقایع تاریخی غزنویان، در لابلای همه داستانها و توصیفات دقیق و روایات تو در توی ابوالفضل بیهقی به نمونهای کوتاه برمیخوریم که در ساختار روایی خود تقریبا از هر جهت با مستندات گردآوریشده توسط بیهقی تفاوتهایی دارد. نمونه موردنظر ذکر سیل در مجلد هفتم است. جایی که به نظر میرسد بیهقی فارغ از هر نوع روایت وسواس گونه در به تصویر کشیدن تاریخ خاندانی محتشم، خود شاهدی مستقیم در روایت آزاد واقعهای است که از جنبه مردمشناسی و علم جغرافیای تاریخی اطلاعاتی هرچند اندک اما موثر ارائه میدهد. پیش از پرداختن به تحلیل داستانی این روایت واقعی لازم مینماید تا تعاریفی هرچند مجمل از عناصر داستانی ارائه گردد؛ بنابراین ابتدا به تطبیق و تشریح واقعه سیل بر اساس عناصر اصلی و سازنده داستان میپردازیم سپس به عوامل دیگری که موجب بعد یافتن یک پلات داستانی بر پایه درونمایهای (تم) مشخص میشود، خواهیم پرداخت.
خلاصه ماشینی:
زاویه دید غالب در روایت سیل زاویۀ سوم شخص است ، با آنکه به نظر میرسد بیهقی خود از شاهدان این حادثۀ طبیعی بوده است و میتوانسته از ضمیر اول شخص در روایتش استفاده نماید اما زاویۀ دید در سراسر تاریخ بیهقی بیشتر راوی دانا کل است و گویی بیهقی تنها زمانی از راوی اول شخص استفاده می کند که بخواهد خواننده را از صحت نوشته ها و مستنداتش مطمئن سازد و یا در روایت واقعه ای وی به طور مستقیم در جریان امری و یا مخاطب شخصی (معمولا بونصر مشکان ) برای انجام کاری قرار گرفته است .
ضمنا باید این نکته را یادآور شد که از آن جهت که روایات و حوادث ریشه در تاریخ و واقعیت دارند بیهقی هم چون نویسندگان معاصر نمیتوانسته چندان دست به خلق فضاسازی های ذهنی و هنری بزند اما در چیدمان فضاهای ساختۀ شدة واقعی پیرامون حوادث و وقایع از توانایی خویش بهره گرفته و با جابه جایی هایی در شکل روایت ، راویان و زمان به نوعی فضاسازی هنری دست یافته است .
و در پایان پاسخ به یک پرسش : از میان وقایع بسیار مهم تر، زیباتر و داستانی تر تاریخ بیهقی چرا ذکر سیل ؟ همان طور که در لابلای سطور گذشته به صورت پراکنده و خلاصه اشاره شد یکی از اساسی ترین عناصر داستانی که تمام داستان یا روایت بر مبنای آن شکل می گیرد درون مایه (تم ) اثر است ، خط فکری و جهان بینی صاحب اثر که گاه این تفکر در مفاهیم و پیام های داستان ، شفاف و مستقیم و گاه غیرمستقیم در پوشش و نیازمند بازنگری و واکاوی است .