چکیده:
خوزستان از جمله مناطق ایران است که هنوز گویشهایی از فارسی در آنجا تکلم میشود. اسناد باستانشناختی و تاریخی نشان می دهد که نفوذ فارسی به خوزستان از دوره ی باستان آغاز شده و در دوره ی میانه نیز ادامه یافته است. مرکزیت سیاسی شوش و جندیشاپور به ترتیب در سلسلههای هخامنشی و ساسانی، مجاورت با فارس، نزدیکی به دربار ساسانی تیسفون، و وجود دانشگاه جندیشاپور، از عوامل گسترش فارسی به خوزستان، پیش از دوره ی اسلامی بوده اند. مورّخان، جغرافی دانان و نویسندگان سده های نخستین اسلامی، مانند جاحظ، اصطخری، مقدسی و دیگران، به تداول فارسی در خوزستان آن روزگار اشاره کرده، و برخی مانند جاحظ، دری اهواز را یکی از فصیحترین لهجات دری دانسته اند. این اسناد به علاوه ی متون فارسی یهودی و فارسیات برخی عربی نویسان خوزستانی تبار، مانند ابونواس اهوازی، سهل بن عبدالله تستری و ابوهلال عسکری، ثابت می کند که پیش از ظهور ادبیات دری در قرون سوم و چهارم هجری، فارسی نو در خوزستان، به عنوان زبان مادری، تکلم میشده است.
خلاصه ماشینی:
ایـن اسـناد بـه عـلاوة متـون فارسـی یهـودی و فارسـیات برخـی عربینویسان خوزستانیتبار، مانند ابونواس اهوازی، سهل بن عبدالله تستری و ابوهلال عسـکری، ثابـت میکند که پیش از ظهور ادبیات دری در قرون سوم و چهارم هجری، فارسی نو در خوزستان، به عنـوان زبان مادری، تکلم میشده است .
٢- پیشینۀ پژوهش محقق فرانسوی، ژیلبـر لازار (Gilbert Lazard) (١٣٨٤: ٧-٨، ١٦٥، ١٨٢، ١٨٤، ٢٠١، ٢٠٤، )، در چند مقاله ، ضمن بررسی متون فارسی یهودی، از خوزستان به عنـوان یکـی از مراکـز اصـلی گویش جنوبی فارسی دری یاد کرده است : بنا بر این ، میتوان وضع را در نخستین سدههای اسلامی به شـرح زیـر تصـور کـرد: فارسـی گفتاری به دو گویش بزرگ تقسیم میشـد.
پس از او، علیاشرف صادقی (١٣٨٠: ١٦٦) در مقالۀ لغات فارسی کتاب التلخـیص ابـوهلال عسکری، علاوه بر مقایسۀ برخی لغات ابوهلال با گویش های امروزی خوزستان، اشـارٔە مقدسـی را به زبان مردم خوزستان نقل کرده است : از میان جغرافیدانان مسلمان تنها مقدسی مختصر اطلاعی دربارٔە زبان مـردم خوزسـتان بـه دست میدهد ...
B. Henning) برخی کلمات ابونـواس از زبان رایج در محافل زردشتیان اخذ شدهاند (صادقی، ١٣٥٧: ٩١)؛ بنابراین ، نمی توان ادعا کـرد که فارسیات این شاعر یکسره ریشه در فارسی خوزستان و عراق آن عصر داشـته اسـت ؛ مسـلما بخشی از آن، بازماندٔە ادبیات زردشتی، و بخش هایی نیز احتمالا متـأثر از گـویش نـواحی دیگـر ایران (مانند خراسان) است .
ق. ) نشان میدهد که فارسی میانه در خوزستان قرن چهارم جهش بزرگی به سمت تبدیل به فارسی دری کرده است ، بـه نحـوی کـه گـویش جدیـد حاصل از این جهش را با کمی تسامح میتوان در ردیف متون فارسـی نـو قـرار داد.