چکیده:
شعر کلامی است مخیّل؛ یعنی آفرینش نگارههایی که برساختهی انگارههای شاعرانهاند، بوسیلهی واژگان بر گسترهی دو محور همنشینی و جانشینی زبان و دستبردن هنرور در سطح کلام و بیان پدیدار میشود. از قرن ششم، توامان با تغییر در سیاق سخنسرایی و حضور اصطلاحات دانشهای گوناگون در صورخیال شعر، برخی شاعران، اساس تصویرآفرینی شعر خود را برعناصر علوم نهادند. انوری در زمرهی شاعرانی است که شالودهی تصویرهای شعرش را بر اصطلاحات دانشهای مختلف نهاده. این جستار که به شیوهی کتابخانهای نوشته شده، ضمن بررسی اصطلاحات سه دانش نجوم، موسیقی و طب در دیوان انوری میکوشد تا به این پرسشها پاسخ دهد: 1ـ بسامد اصطلاحات هر یک از دانشها به ترتیب کدام است؟ 2ـ میان اصطلاحات علمی و دیگر واژههای بیت در محور همنشینی و از لحاظ بلاغی چه ارتباطی وجود دارد؟ 3ـ انوری با چه شگردهایی، اصطلاحات مربوط به هریک از سه دانش مزبور را در تصویرهایش بازتابانده است؟ نتیجهی پژوهش نشان میدهد که بیشتر تصویرسازیهای انوری با بهرهگیری از عناصر علم هیئت بوده است و سپس اصطلاحات دانش موسیقی و در آخر اصطلاحات طبی. با تجزیهی تصویرهای دانشبنیان شعر انوری، ارتباط معناداری در محور همنشینی و شبکهی درهم تنیدهای از تلفیق واژهها و اصطلاحات سه دانش نجوم، موسیقی و طب با شگردهای بیانی و بدیعی مشاهده میشود.
خلاصه ماشینی:
حکـیم انوری ابیوردی که در دستگاه سلطان سنجر و در عصر سلجوقیان (که خود از دوستداران هنـر و موسیقی بودند) در دانش موسیقی چیره دست بوده و چنان که از گفته های خـود او نمایـان اسـت ، گویا از آواز بسیار گوش نوازی نیز برخوردار بوده است : غزلک های خود همـی خوانـدم در نهاونــد و راهــوی و عــراق (انوری/ ١٠٦) انوری برای بازتاباندن هنری اصطلاحات موسیقایی در تصویرسازی های شاعرانه اش از چهار شگرد بهره میگیرد؛ این چهار شیوه که به واسطۀ بسامد بالایشان در آفرینش تصویرهای آمیغـی انوری گزینش شده اند، عبارتند از: استعارة مکنیه ، تشبیه ، تناسب و اغراق .
مثلث و بم ، اسم دو تاری از اوتار عود هستند و اوتار عود، پیش قـدمای اربـاب موسیقی پنج است ، چنان که گفته اند: پــــنج تارنــــد متحــــد بــــا هــــم حـــاد و زیـــر و لســـان و مثلـــث و بـــم (شهیدی، ١٣٨٢: ٤٦) در بیت زیر، ناهید چونان استاد و مرجعی برای دانش موسیقی دریافتـه مـیشـود کـه بـرای یافتن مشکلات موسیقایی باید بدو مراجعه کرد: لیک از ناهید گردون پرس تا بر شـاهرود هیچ تار عنکبوت اندر طنین آمد چـو زیـر (انوری/ ٩٦) در کل یکی از اسلوب های انوری برای بهره گیـری از دانـش موسـیقایی بـه منظـورآفرینش تصویرهای هنری، قراردادن آن اصطلاحات در کنار عناصر نجومی بخصوص سیارة زهره است و در ژرف ساخت این ابیات ، صناعات اغراق و استعارة مکنیه نیز وجود دارد.