چکیده:
یکی از جنبه های اصلی تحول غزل معاصر، تغییر نسبی دایره عروضی و ورود وزن های تازه به این قالب است. با این حال در پژوهش ها، تنها به بررسی وزن های تازه برخی از شاعران بسنده شده و الگوی وزنی غزل معاصر استخراج و تحلیل نشده است. در این مقاله به روش تحلیلی- تطبیقی، ابتدا وزن بیش از 2500 غزل از ده شاعر برجسته معاصر استخراج و با الگوی خانلری از وزن های غزل مقایسه شده است. همچنین میزان سنتگرایی شاعران در پیروی از الگوی وزن کهن و نوآوری آنان در استفاده از وزن های تازه، تحلیل و مقایسه شده است. نتایج نشان میدهد که از میان بیست وزن اصلی غزل، سیزده وزن همچنان از وزن های اصلی اند و وزن هایی دیگر به این الگو اضافه شده است؛ هر چند بسامد سرودن غزل بر اساس الگوی خانلری، در کل پانزده درصد کمتر از معدل غزل فارسی است. همچنین در غزل معاصر از وزن های کوتاه کاسته و بر وزن های متوسط، بلند و دولختی افزوده شده است. البته وزن های متوسط، بیشترین بسامد را در غزل معاصر دارد. از شاعران معاصر، بهبهانی و منزوی بیشترین نوآوری و الگوشکنی را در وزن غزل داشته اند و عارف قزوینی، رهی معیری، شهریار و مردانی، بیشترین انطباق را با سنتهای عروضی نشان دادهاند و محمدعلی بهمنی، عماد خراسانی، فرخی یزدی و ابتهاج، در حد فاصل نوآوری و سنت قرار گرفته اند.
خلاصه ماشینی:
از آنجا که غزل معاصر از مشروطه تا کنون، تحولات بسیاری را تجربه کرده اسـت ، در این مقاله به بررسی بسامدی یکی از اصلی ترین ارکان آن یعنـی وزن، بـا تکیـه بـر غـزل شاعرانی چون عارف قزوینی ، فرخی یزدی، شهریار، رهی معیری، عماد خراسانی ، سیمین بهبهانی ، ابتهاج، بهمنـی ، منـزوی و نصـرالله مردانـی و تطبیـق آن بـا وزن غـزل سـنتی پرداخته شده است .
مرادی (١٣٨٩) گونه ها و الگوهـای وزنی غزل شاعران جوان بعد از انقلاب را با تأکید بر تعدادی از دفترهای شعر دهـه هـای هفتاد و هشتاد بررسی کرده و حسین پور چافی (١٣٩٠) در بیان ویژگی های جریان شعر سنتی معاصر، تنوع نسبی در کاربرد اوزان از جمله در اشعار بهبهانی ، منزوی و بهمنـی را یکی از ویژگی های این جریان دانسته و چند نمونـه از نـوآوریهـای رایـج در وزن غـزل معاصر را مطرح کرده است .
«فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (فاعلان)»، دیگر وزن کوتاه الگوی خانلری است کـه در غـزل فارسـی ، رتبـه نهـم داشـته (همـان: ١٦٢-١٦٥) اسـت ؛ حـال آنکـه از میـان غـزلسـرایان بررسی شده، تنها پنج تن از آن بهره بردهاند و رتبه اش در غزل معاصـر بـه بیسـت و سـه سقوط کرده است ؛ نکته ای که می تواند مؤید خروج نسبی این وزن از دایره عروضی غـزل معاصر باشد.
«فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (فاعلان)»، دیگر وزن متوسط ثقیل در الگو است کـه با ١١/٦٩درصد کاربرد، سومین وزن مؤثر در پژوهش خانلری (خانلری، ١٣٢٧: ١٧٦-١٨٠) و دومین وزن در الگوی الـول سـاتن (شمیسـا، ١٣٨٦: ٢٢٩) بـوده اسـت ؛ هـر چنـد در قـرن سیزدهم از میزان کاربرد این وزن (٦/٠١ درصد) کاسته شده (همان: ١٧٩-١٨٠) و در غـزل معاصر با ٨/٣٣ درصد، چهارمین وزن پرکاربرد غزل است .