چکیده:
منظور از جغرافیای ریاضی بخشی از آثار نجومی است که موضوع آن تحدید و توصیف بخش آباد زمین، روش تقسیم آن براساس عرض جغرافیایی و چگونگی پدیداری آسمان در عرضهای جغرافیایی مختلفِ آن است. این بخش در مجسطی در فصل پایانی مقالۀ اول و در مقالۀ دوم آمده است و مطالب آن در قالب محاسبات ریاضی و بر پایۀ هندسۀ کره، تدوین شدهاند. در آثار نجومی دورۀ اسلامی، حسب تقسیم آنها به زیجها و کتابهای هیئت، این بخش را ذیل عنوان کلی «هیئة الأرض» میتوان جستجو کرد. تفاوت عمده میان این دو دسته در آن است که در زیجها این مطالب مشابه مجسطی مدون شدهاند اما در کتابهای هیئتْ این مطالب صورت توصیفی به خود گرفته است و از آوردن برهانهای هندسی و حل مسائلِ نمونه عاری شده است. در این مقاله با تکیه بر نخستین آثار نجومی نوشته شده توسط دانشمندان اسلامی -منظور آثار نوشته شده در سدههای سوم تا پنجم هجری است- تکوین موضوع جغرافیای ریاضی در این آثار بررسی شده است.
خلاصه ماشینی:
ir (دريافت : ١٣٩۶/١١/١۴، پذيرش : ١٣٩٧/٠۵/٢٧) چکيده منظور از جغرافياي رياضي بخشي از آثار نجومي است که موضوع آن تحديد و توصيف بخش آباد زمين ، روش تقسيم آن براساس عرض جغرافيايي و چگونگي پديداري آسمان در عرض هاي جغرافيايي مختلف آن است .
طاشکپريزاده در کتاب مفتاح السعادة (ج ١، ص ٣٨۴) جغرافيا را در فروع علم هئيت تعريف کرده است و مينويسد: و معناي آن صورة الأرض است و آن علمي است که به آن احوال اقليم هاي هفت گانه را در ربع مسکون زمين بازشناسند و عرض هاي آنها و طول هايشان و تعداد شهرها وکوه ها و خشکيها و درياها و رودهايشان را نيز شناسند و جز آن هر چه از احوال بخش آبادان [زمين ] است و بطلميوس در اين باره نوشته هاي سودمندي دارد.
اگر ترتيب تاريخي اين آثار را در نظر بگيريم ميتوان گفت که با هر چه مفصل تر شدن فصل مربوط به اوضاع زمين در آثار هيئت تعريف اين شاخه از جغرافيا، يعني جغرافياي رياضي نيز روشن تر شده است (نيز نکــ : حاجي خليفه ، ص ۵٩٠‐۵٩١ که در ذکر نام اين علم جغرافيا را به جاي جغرافيا برگزيده است و همين تعريف را تکرار کرده است ).
در اينجا ادعا ميکنيم که کتاب تحديد نهايات الأماکن بيروني نخستين کتاب مستقل در جغرافياي رياضي است اما ميتوان شکل گرفتن شيؤە تدوين چنين اثري را و ترتيب مطالب آن را در آثار نجومي سده هاي نخستين اسلامي دنبال کنيم .