چکیده:
همواره در تمامی اعصار و در تمامی مکان ها، حمل و نقل از عوامل مهم و تأثیرگذار بر تجارت تلقی می شود. در بررسی مسائل و مشکلات بازرگانی و بازرگانان در دوره قاجار نیز، این عامل مهم و عوامل وابسته به آن از اهمیت خاصی برخوردار است. بی تردید یکی از مؤلفه های مهم و تأثیرگذار در عقب ماندگی تجارت ایران در آن دوران وضعیت نامساعد ترابری بود. یافته های این تحقیق نشان می دهد که، براساس گفته های شاهدان عینی، شاهراه ها و جاده های مناسب در ایران بسیار کم بود و قابل مقایسه با کشورهایی که با آنها داد و ستد می شد نبود. زمانی طولانی لازم بود تا ایران دارای خطوط راه آهن شود. حمله به قوافل و کاروان ها توسط عشایر، متمردان و دزدان، از دغدغه های عظیم تجار به حساب می آمد. گاه امنیت نسبی توسط بعضی از حکام لایق و دلسوز پدید می آمد، اما پایدار نبود. وسایل ارتباطی، نظیر پست و تلگراف، بسیار ابتدایی و دارای نواقص بسیار بود و بازرگانان را در بسیاری از اوقات دچار مشکل می ساخت. رقابت های دولت روس و انگلیس در این زمینه، به خصوص راه آهن را، نباید از نظر دور داشت. هدف تحقیق حاضر که با بهره گرفتن از روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر مندرجات روزنامه «حبل المتین کلکته» می باشد، تبیین عوامل بازدارنده حمل و نقل و راه ها و تأثیر آن بر تجارت در دوران قاجار است.
خلاصه ماشینی:
شرکت ها و سرمايه گذاران خارجي، از روس ، انگليس و پس از آنها آلمان طرح هايي در اين زمينه دادند، اما ضعف و ناتواني سياسي، اداري، اقتصادي و علمي ايران از يـک سـو و کارشـکنيهـاي پـيدرپـي بيگانگان و شرايط پيچيدة ناشي از موقعيت ويژه ايران و خليج فارس و رقابت هاي روس و انگليس تا جنگ جهاني اول مانع از احداث راه آهن در ايران شد.
فقدان راه هاي مهم و گاه جاده هاي مناسب و وسايل حمل و نقل پيشرفته ، يکي از علل برجستۀ عقب ماندگي تجارت در ايران بود.
»١١ نويسنده اي ديگر نيز به قوائد راه و تسهيل وسايل نقليه اشاره ميکنـد که در ايران نبود آن سبب ساز بسياري از مشکلات شده است ، از جمله مينويسد : اجنـاس در انبارهـا ضايع شده ، در صورتي که تهران محتاج غلۀ روس است .
٢٨ در حالي که در هند فقط يکي از شاخه هاي راه آهن قريب به نوزده ميليون روپيه سود ميبرد و به گفته روزنامه ، وحشيان آفريقا نيز از اين نعمت برخوردار بودند، تجارت ايـران از اين نعمت و تکنولوژي، همچون تسهيلات ديگر حمل و نقل بينصيب بود.
براساس گزارش هاي حبل المتين ، ميتوان پذيرفت که راه هاي نامناسب و در بسياري مـوارد، نبـود راهها و وسايل حمل و نقل از مهم ترين دلايل عقب ماندگي و رکود تجارت ايران در اين زمان گرديد.
«مکتوب من باب راه آهن ايران »، روزنامه حبل المتين ، س ٤، ش ٢٧ (٢٨ ذي حجـه ١٣١٤)، ص ٣١٨- .