چکیده:
در این پژوهش سعی می شود با روش توصیفی- تحلیلی انواع آمبودزمانهای اصیل در سطح ملی مورد مطالعه قرار گیرد و آنگاه به بررسی نهادهای دیگری پرداخته شود که ذیل عنوان کلی «شبهآمبودزمان» یا «آمبودزمانمانندها» طبقهبندی میشوند. تنوع و گستردگی این نهاد در اقصی نقاط جهان به این دلیل است که ایده آمبودزمان در برخورد و تعامل با فرهنگهای مختلف دچار فراز و نشیبهای بسیاری شده است و به دلیل انعطافپذیری بسیار، خود را با اقتضائات هر جامعه منطبق کرده و اشکالی متفاوت و گاهی متناقض یافته است. نوشتار پیشرو، با هدف نیل به یک مفهوم صحیح و منقح از ایده آمبودزمان و پس از مطالعه و بررسی انواع نهادهای آمبودزمانی به این نتیجه میرسد؛ صرفا تاسیسی را میتوان ذیل عنوان آمبودزمان اصیل دستهبندی کرد که از پشتوانه قانونی بویژه قانون اساسی برخوردار باشد و مقامات آن با اکثریتهای خاص پارلمانی نصب و عزل شوند و به پارلمان یا رئیس جمهور و یا مردم پاسخگو باشند. به بیان بهتر، آمبودزمانهای کلاسیک و ترکیبی را میتوان در زمره آمبودزمانهای اصیل به شمار آورد.
خلاصه ماشینی:
آمبودزمان کلاسیک یک مقام عالیرتبه مستقل و مسئول در برابر پارلمان است که بهموجب قانون اساسی یا قانون عادی برای نظارت بر أعمال اداری دولت منصوب میشود و علاوه بر صلاحیت رسیدگی به شکایات شهروندان از سوء اداره و بیعدالتی میتواند رأسا سازمانهای اداری را مورد بازرسی و بازدید قرار دهد و در صورت مشاهده موارد بیقانونی و سوء اداره مبادرت به تحقیق نماید.
رئیس این نهاد توسط قوه مقننه انتخاب میشود یا با پیشنهاد قوه مجریه به تأیید قوه مقننه میرسد؛ در چارچوب صلاحیتهای خود زمینه پاسخگویی سازمانهای دولتی را به مردم مهیا ساخته و کنترل قوه مقننه بر آنها را تقویت میکند؛ در چارچوب صلاحیت خود تحقیقات مستقل و بیطرفانه انجام میدهد؛ در راستای انجام تحقیق از اختیار صدور «قرار احضار شهود و ارائه مدارک» برخوردار است؛ مجاز به انتشار گزارشهای عمومی است و از ایجاد تغییرات مناسب در سازمانها دفاع میکند (ABA, 2004: Section G).
نظام آمبودزمان اجرایی در اساس از نظام آمبودزمان پارلمانی یا کلاسیک و آمبودزمان حقوق بشر یا ترکیبی متفاوت است؛ زیرا یک منصب یا اداره متمرکز رسیدگی به شکایات است که به طور معمول توسط یک مرجع یا مقام منتخب یا غیرمنتخب قوه مجریه – مانند فرماندار، شهردار و رئیس یک نهاد یا سازمان (مثل دانشگاه) - به این مهم گماشته میشود.