چکیده:
ابوالقاسم فنایی در طرح اصلاحگرایانه خود، ظنون عقلی را حجّت میداند و مبتنی بر این نکته، به نقد اجتهاد متداول در حوزههای علمیه میپردازد. هدف مقاله حاضر، نقد دیدگاه او به روش تحلیلی است. ادعای ما این است که مقام معرفت متفاوت از مقام داوری است؛ مقام معرفت، بیشمار ارزشی، بیآستانه و قانونناپذیر است؛ حالآنکه مقام داوری دوارزشی، آستانهمند و قانونپذیر است. در مقام داوری چهبسا جنبههای غیرمعرفتی نیز ترجیح یابند. حجتهای اصولی، حجتهای مقام داوری فقهی هستند و قانونپذیری آنها، ما را به مراجعه به نقل و فحص از دخالت زائد قانونگذار ملزم مینماید. پس از این بررسی، درمییابیم که در نصوص فراوانی، قانونگذار از عمل به ظنون عقلی در مقام افتاء نهی کرده است. چشمپوشیدن از این نصوص بدون ارائه دلایل قویتر از آنها امکانپذیر نیست.
خلاصه ماشینی:
اخلاق دینشناسی، روششناسی فقه، حجیت ظنون عقلی، نقد روشنفکری دینی، ابوالقاسم فنایی، اجتهاد متداول مقدمه جریان روشنفکری دینی در دوره معاصر در همه گونههایش، همواره انتقادهایی جدی به روش اجتهاد سنتی داشته است؛ از جمله در آرای ابوالقاسم فنایی که خود دانشآموختۀ حوزه است و البته تحصیلات عالی دانشگاهی در حوزۀ تخصصی فلسفه اخلاق نیز دارد، این نقدهای جدی قابل توجه است.
1. برخی از مبادی تصوری و تصدیقی الف) سرشت دین، معرفت دینی و معرفتشناسی دین بیشک داوری ما درباره اوصاف وجودی دین، بر روش دینشناسی و اجتهاد مؤثر است و دیدگاه فنایی دربارۀ این اوصاف نیز با دیدگاه رایج در حوزههای علمیه متفاوت است؛ اما تحقیق حاضر متعرض این مناقشهها نمیشود و مبتنی بر پیشفرضهایی حداقلی در باب هستیشناسی دین پیش میرود و به نقد برخی دیگر از مواضع فنایی میپردازد؛ برای مثال، فنایی قائل به «سیالیت ابدی شریعت» است؛ حالآنکه دیدگاه کلاسیک به «ثبات شریعت پس از رحلت پیامبر» قائل است (فنائی، 1394، «الف»: ص363)، اما مسئله مورد بحث ما، یعنی حجیت ظنون عقلی، بهلحاظمنطقی مستلزم هیچیک از دو دیدگاه یادشده نیست و هیچیک از دو دیدگاه ـ سیالیت و ثبات ـ نه فینفسه مستلزم حجیت ظنون عقلی و تجربی است و نه مستلزم عدم حجیت آنها.