چکیده:
نسخة خطّی آداب انشاء که بعضا از آن با عنوان انشای عالمآرا یاد شده است، زاییدة ذهن نقّاد و طبع وقّاد یکی از مترسّلان، بلاغیّون و شعرای معاصر شاه طهماسب صفوی است که تا کنون در پردة خمول و گوشة انزوا باقی مانده است. آداب انشاء در شمار متون نظری و آموزشی ترسّل محسوب میشود. مولف در ساختاری دقیق و منسجم، در یک مقدّمه و سه بخش اصلی موسوم به لمعه و خاتمه، اهمّ مباحث نظری ترسّل را با رویکردی جدید و از منظر دانش بلاغت و بدیع بررسیده است. آنچه که از این کتاب در جمیع شش نسخة آن باقی مانده است، صرفا فاتحة اثر و در برخی نسخ، بخشهای آغازین لمعة اوّل است؛ بخش اصلی متن که مشتمل بر مطاوی انشاء و ترسّل است، در دست نیست. زاویة نظر نوربخشی در فاتحة آداب انشاء، هم در بین آثار ترسّل و انشاء و هم در میان آثار بلاغت فارسی، بینظیر و کمسابقه است؛ چراکه اغلب متون آموزشی بدیع و بلاغت، نظم و شعر فارسی را مطمح نظر داشتهاند؛ حال آنکه نوربخشی در درجة اوّل، عموما از منظر نثر فارسی و در وهلة دوم، اختصاصا از زاویة علم انشاء و با رویکردی آموزشی و نمونهوار به بررسی فنون ادبی موردنیاز دبیران و منشیان در نثر منشیانة فارسی پرداخته است. توجه به آراستن متن مکتوبات، بیشترین اهتمام نوربخشی و منشیان روزگار صفوی است. علاوهبر مقولة مذکور، شواهد منقول، اغلب منثور و برخی شواهد منظوم از زبان خود مولف، متخلّص به سیّد است. شایان ذکر است در آغاز اثر، مطاوی نظری علم انشاء، ویژگیهای آن و خصایص منشیان موردبحث قرار گرفته است. نگارنده در مقالة حاضر کوشیده ضمن متنشناسی آداب انشاء و بیان فواید و مزایای این اثر ممتاز دورة صفوی از منظر محتوایی و ساختاری، در باب شرح احوال و آثار نوربخشی و سبک متن اثر حاضر بحث کند.
خلاصه ماشینی:
زاويۀ نظر نوربخشي در فاتحۀ آداب انشاء، هم در بين آثار ترسل و انشاء و هم در ميان آثار بلاغت فارسي، بينظير و کم سابقه است ؛ چراکه اغلب متون آموزشي بديع و بلاغت ، نظم و شعر فارسي را مطمح نظر داشته اند؛ حال آنکه نوربخشي در درجۀ اول ، عموما از منظر نثر فارسي و در وهلۀ دوم ، اختصاصا از زاويۀ علم انشاء و با رويکردي آموزشي و نمونه وار به بررسي فنون ادبي موردنياز دبيران و منشيان در نثر منشيانۀ فارسي پرداخته است .
از نوربخشي دو اثر باقي مانده است : يکي همين کتاب موردبحث نوشتار فعلي است که به نادرستي در فهارس نسخ خطي از جمله دنا به دو عنوان آداب انشاء و انشاي عالم آرا ثبت شده است ؛ حال آنکه اين دو عنوان ، دال بر يک اثرند که خود مؤلف در متن از آن غالبا با عنوان دوم يادکرده است ؛ هرچند اشارة آشکاري به عنوان نشده است .
نوربخشي در ضمن بحث از معميات در آداب انشاء، به عنوان يکي ديگر از آثار خويش نيز اشاره کرده است ؛ اثري موسوم به رسالۀ فتح نامۀ شاه دين که نام اين اثر با ويژگي ماده تاريخ ، نمايانگر سال تأليف اثر، ٩٥٤ قمري است .
اهميت مباحث بلاغي و بديعي ذکرشده ، آن است که تقريبا براي نخستين بار در ميان آثار بلاغت تعليمي، يک نويسنده از زاويۀ نثر فارسي به اين محسنات بلاغي و بديعي پرداخته ، حتي به ذکر مثال هاي منثور ترسل و انشاء مبادرت کرده است .