چکیده:
اسناد دیوانی یکی از تولیداتمهم نظام دیوانسالاری و از منابع ارزشمند برای پژوهش در تاریخ تحول نظام اداری است. این ارزش و اهمیّت برای تحقیق دربارة دورانی همچون دورة زندیه که منابع و اطلاعات در خصوص نظام اداری آن با کمبود مواجه است، بیشتر میشود. این پژوهش درصدد است تا ضمن ارائة نکاتی دربارة وضعیت ثبات سیاسی این دوران و تأثیر آن بر روند تولید اسناد دیوانی و نیز با اشاره به مفاد منابع تاریخی نگاشتهشده در این دوره، دربارة نظام اداری حاکم و تحولات آن، از طریق مطالعة اسناد دیوانی باقیمانده، تصویری از ساختارهای تولید اسناد ارائه کند. بدینمنظور، پس از بررسی اوضاع سیاسی و اداری دورة زندیه، پراکندگی زمانی و کمیّت تولید اسناد بررسیشده و سپس سه ساختار اصلی نحوة تنظیم مطالب در اسناد این دوره شناسایی شده است. در نهایت، کوشش شده است تا به نکاتی دربارة سندشناسی اسناد دیوانی دورة زندیه و عناصر ظاهری مشهود در آنها اشاره شود. در این پژوهش، از یک طرف نشان داده خواهد شد که به موازات افزایش بحرانهای سیاسی و کاهش ثبات، میزان تولید اسناد دیوانی مکتوب نیز کاهش یافته است و از طرف دیگر، توصیفی از ویژگیهای شکلی و محتوایی اسناد دیوانی دورة زندیه ارائه خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
اگر تعداد ٦٧ سند دیوانی موجود از حیث زمان صدور، بررسی و با سه دورٔە یادشده انطباق داده شوند، جدول زیر به دست میآید: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} اطلاعات این جدول را میتوان به شکل نمودار ذیل ارائه کرد: (رجوع شود به تصویر صفحه) چنان که مشخص است ، بیشترین اهتمام به تولید اسناد مکتوب دیوانی د٥ر دوران ثبات این سلسله (دورٔە دوم ) به کاررفته است و در دورٔە ابتدایی این حکومت ٠ که به مبارزه با رقبای سیاسی گذشته و نیز در دورٔە انتهایی که با اختلافات میان جانشینان کریم خان سپری شده ، توجه به تولید اسناد مکتوب کاهش یافته است ؛ البته باید توجه داشت که این داوری بر مبنای اسناد موجود کنونی صورت گرفته است و نمی توان از قطعیت کامل آن سخن گفت ؛ چراکه در تواریخ این دوره در موارد متعددی به صدور اسناد دیوانی اشاره شده است که امروزه این اسناد در دسترس نیستند، هرچند که مجموعا میزان همین اشارات به صدور اسناد دیوانی در تواریخ ، دربارٔە دورٔە حکومت کریم خان و به ویژه نیمۀ دوم حکومت وی از دورٔە جانشینان او بیشتر است .
عموما پژوهشگران در پژوهش های خود دربارٔە اسناد دیوانی دورٔە زندیه صرفا به معرفی مهر کریم خان و جعفرخان زند پرداخته و ابراز داشته اند که «از بقیۀ پادشاهان زند که سلطنت کم دوامی داشته اند، کوچک ترین فرمان و سندی مشاهده نشده » (قائم مقامی، همان و کریم زاده تبریزی، ١٣٨٥: ١٧٤)، درحالیکه در عمل چنین نیست و امروزه فرمان هایی از تعدادی دیگر از شاهان این سلسله موجود است که از طریق آنها، میتوان مهر این شاهان را شناسایی کرد.