چکیده:
تزکیه نفس از هدف های اساسی نزول قرآن و بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله است. آنچه تزکیه نفس را میسر می سازد، روش های مناسبی است که برای این هدف می توان مطرح کرد. این نوشته به روش توصیفی تحلیلی کوشیده است، روش های کلی تزکیه نفس را از نگاه علامه در المیزان تبیین کند. از جمله مباحث کاربردی که علامه در المیزان به آن پرداخته، روش های تزکیه نفس است و از مجموع مباحث ایشان به پنج روش کلی کاربردی دست یافتیم: 1. تقویت ایمان و عمل صالح؛ 2. تمرکز بر معرفت نفس؛ 3. تمرکز بر نتیجه های دنیوی اخلاق؛ 4. تمرکز بر نتیجه های اخروی اخلاق؛ 5. تقویت حب عبودی. علامه در المیزان ذیل برخی آیاتی که بیماری قلب را مطرح کرده اند، می گوید عامل بیماری قلب رذایل هستند و راه درمان آن ، ایمان و عمل صالح است. از نظر ایشان قرآن زیربنای اخلاق را بر نتیجه های دنیوی قرار نداده است؛ ازاین رو برای تزکیه نفس از این روش بهره نبرده و فقط زمانی بر نتیجه های دنیوی تکیه کرده است که به فواید اخروی برگردد. روش تکیه بر نتایج اخروی در شریعت های پیشین رایج بوده و در قرآن نیز به آن فراوان توجه شده است. روش تکیه بر معرفت نفس نیز مهم است و نتیجه های درخورتوجهی دارد. اما پرورش حب عبودی، روش خاص قرآن است که بینش و کنش افراد را چنان می پروراند که رذایل در آن ها شکل نمی گیرد تا نیاز به رفع آن باشد. این روش میان حکمای الهی و حتی شرایع و انبیای پیشین، به نحوی که در قرآن آمده است، سابقه ندارد و بر حق و توحید و عبودیت محض استوار است.
خلاصه ماشینی:
از نظر ایشان قرآن زیربنای اخلاق را بر نتیجههای دنیوی قرار نداده است؛ ازاینرو برای تزکیۀ نفس از این روش بهره نبرده و فقط زمانی بر نتیجههای دنیوی تکیه کرده است که به فواید اخروی برگردد.
افزونبراین، در اخلاق اسلامی بر اساس بینش طبانگاری اخلاق، روش کلی الگوگیری از طب بدن نیز برای درمان رذایل توصیه شده است.
توجه و تمرکز بر معرفت نفس از روشهای اساسی قرآن که میتوان برای تزکیۀ نفس استفاده کرد و علامه نیز به آن توجه کرده است، روش خودشناسی است.
(نک: جوادی آملی، 1389، ص50-51) بر اساس آیۀ یادشده راهی که به سعادت انسان ختم میشود، نفس انسان است، نه چیز دیگر؛ زیرا در آیه دو راه تصویر شده است: راه ضلالت و راه هدایت و توجه به نفس و معرفت آن، راه هدایت به خدا و سعادت معرفی شده است.
نتیجه اینکه از توجهدادن خداوندْ انسان را به معرفت نفس که در قرآن بر آن تأکید شده است، فهمیده میشود که خودشناسی یکی از روشهای بسیار مؤثر برای دوری از رذایل و کسب فضایل است که به سعادت منتهی میشود.
همچنین میگوید، قرآن از روش توجه و تمرکز بر آثار و نتایج اخروی اخلاق بهوفور استفاده کرده و این شیوهای است که نتیجۀ آن، دستیابی به کمالات حقیقی و پایدار است و دیگر کتابهای آسمانی و انبیای پیشین هم از آن بهره بردهاند.