چکیده:
سرشماری از جمله مظاهر جنبش ترقی خواهی جهت اصلاح نظام مالیاتی عصر ناصری بود. پژوهش حاضر با استناد به کتابچه "مجموعه ناصری" و مقایسه آن با دیگر منابع روند افزایش و کاهش جمعیت شهری و روستایی و همچنین ساخت جغرافیای جمعیتی محلات مرکزی و رویکرد شغلی و مذهبی اهالی شهر را بر اساس سرشماری مورد توصیف و تحلیل قرار دهد. در این پژوهش نشان داده می شود پس از هجوم مغولان به قم و تخریب آن و درنتیجه کاهش جمعیت این شهر ، در دوره حکومت صفویه و قاجاریه شهر به لحاظ عمرانی مورد توجه قرار گرفت و جمعیت آن افزایش یافت. در دوره حکومت ناصرالدین شاه به فاصله یک دهه، جمعیت شهری 60 درصد افزایش پیدا کرد، اما قحطی سال 1288 ق. جمعیت شهر را 30 درصد کاهش داد. این پژوهش تحولات جمعیت شهر قم در زمان ناصرالدین شاه، وضعیت و علل فراز و نشیب جمعیتی شهری و روستایی این شهر را تحلیل و تبیین می کند.
خلاصه ماشینی:
بـه طـور کلـی دربـاره مباحـث جمعیت شناسی تاریخی دوره قاجار تنها اثـر سـیروس سـعدونیان بـا عنـوان «درآمـدی بـر جمعیت شناسی تاریخی ایران در عصر قاجار» است که این کتـاب بـه پیشـینه و فهرسـت سرشماری های انجام شده در عصر قاجار اشاره دارد و درباره موضوع جمعیـت شـهر قـم ، جان گرنی ، به اختصار در مقاله ای ارزشمند با عنوان «تاریخنگاری قم در دوره ناصری » بـه بحث پرداخته است .
براساس سرشماری های دولتی ، شهر قم در دوره قاجاریـه بـه خصـوص در دوره ناصری مورد توجه جدی قرار گرفت و در این دوره با وجود قحطـی و خشکسـالی ، افزایش جمعیت نسبتا روند پر شتابی داشت .
٢. تحولات جمعیتی قم از آغاز تا پیش از حکومت قاجاریه شهر قم از زمان حکومت ساسانیان شکل گرفته بود(حسن قمـی ، ١٣٨٨ : ٣٤ ) و در قـرون نخستین اسلامی این شهر به واسطه حفر قنات هـای فـراوان ، باغهـا و مـزارع حاصـلخیزی داشـت ( اصـطخری ، ١٣٤٠ : ١٦٦ ؛اشـپولر ، ١٣٦٩ : ج٢، ٤٧٣ ) و بـه طـور کلـی طبـق گزارشات سفرنامه نویسان ، قم تا اوایل قرون اسلامی شهری آباد بود (قدامـه ، ١٣٧٠: ٢٢٦ ؛ ابن حوقل ، ١٣٦٦ : ١١٢ ).
ساخت آب انبارهای شهر قم در دوره های حکومتی قاجار ماخذ: مجموعه ناصری ، تاریخ دارالایمان قم ، تحفه الفاطمیین فی ذکر احوال قم و القمیین بنابراین با توجه به اهمیت شهر قم در زمان ناصرالدین شاه و هزینه هایی که حکومـت در این راستای انجام می داد، بحث درآمدهای مالیاتی برای حکومت ضروری بود.