چکیده:
هنر فلزکاری ساسانی، یکی از تاثیرگذارترین هنرهای ایرانباستان بر هنرهای دوره اسلامی بهویژه فلزکاری است. در هنر این دوره ابعاد زیباشناختی شامل انواع نقشمایهها، مضامین و مفاهیم اسطورهای نمادین در هنر فلزکاری جلوهگر شد. با ظهور اسلام و بسط و توسعه هنر فلزکاری، علاوهبر ابعاد زیباشناختی، ابعاد فنشناختی شامل روشها و فنون ساخت و تزئین در هنر فلزکاری دوران اسلامی و بهطور برجسته فلزکاری موصل بازتاب و استمرار یافت. در مکتب فلزکاری بهعنوان یکی از برجستهترین کانونهای تولید آثار فلزی در جهان اسلام، انواع آثار فلزی کاربردی با اهداف گوناگون تولید و عرضه میشد. در این آثار بهخوبی ردپای انواع نقشها، مضامین و مفاهیم رایج در دوران امپراتوری ساسانی مشهود است. از این رهگذر، پرسش مهم این مقاله این است که: نقشمایهها و مفاهیم بهکاررفته در آثار فلزی موصل که متاثر از هنر فلزکاری ساسانی است، کدام است؟ چه اینکه شناسایی، بررسی، تحلیل و معرفی مولفههای زیباشناختی فلزکاری ساسانی در آثار فلزی موصل، هدف و ضرورت پژوهش حاضر است. مضامینی همچون شکار (سوار و یا پیاده بههمراه تیر و کمان و یا شمشیر)، دو جانور (بزکوهی) در دوطرف درخت مقدس یا زندگی، سلطان (حاکم) بهصورت نشسته بر تخت با پاهای کشیده از روبهرو و ملازمان در طرفین و دست بر شمشیر و یا بهصورت چهارزانو (و هلال ماه یا جام شراب در دست)، بهرام و آزادهسوار بر مرکب، بادهگساری، رقص و موسیقی، نقشهای گیاهی شامل درخت (سرو، کاج)، پیچکهای درهمفرورفته و بههمپیوسته (اسلیمی)، انواع گلها (گل نیلوفر، برگنخلی، گلهای چندپر)، حیوانات و پرندگان (شیر، گراز، خرس، فیل، شتر، قوچ و بزکوهی یا پازن، غزال، گوزن، قوچهای پشتبههم، شاهین (عقاب)، پرندگان روبهروی هم) و رشتههای مروارید (ردیفی از شکلهای گرد کنارهم) از یافتههای این تحقیق است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است. شیوه گردآوری دادهها بهصورت کتابخانهای و جستوجو در موزهه است.
خلاصه ماشینی:
هنر فلزکاری در دورۀ اسلامی و در جغرافیای تمدن ایران بهویژه دوران حاکمیت امپراتوری سلجوقی در سایۀ امنیت و آرامش بهسرعت بسط و گسترش پیدا کرد و مکاتب فلزکاری برجستهای در تولید آثار فلزی نظیر خراسان و موصل ظهور نمود.
تأثیر هنر فلزکاری ساسانی بر هنر فلزکاریاسلامی (موصل) هنر ساسانی بهطور عام و فلزکاری بهطورخاص، سهم برجستهای در تولید آثار فلزی دورۀ اسلامی و جغرافیای تمدن اسلامی بهویژه کانونهای خراسان و موصل، هم در بعد فنی و فنون ساخت، تزئین و هم در بعد استفاده و بهرهگیری و بازتاب عناصر، نقشمایهها و مضامین تصویری داشته است.
فلزکاری موصل، هنر شاخصی است که ازطریق پیوند و بهکارگیری فنون، حجم، سبک و شیوۀ ساخت و تزئین آثار فلزی در ایران (فلزکاری ساسانی و خراسان عصر سلجوقی) - که خود نیز بهنوعی جزئی از آن و تحتنفوذ آن بود -، توانست به مکتبی شاخص و صاحب تشخصی منحصربه فرد و متمایز از سایر مکاتب فلزکاری همعصر و حتی پیش از خود تبدیل شود و بر کانونهای فلزکاری سایر جغرافیای جهان اسلام همچون مناطق پیرامون موصل شامل جنوب آناتولی (دیاربکر، سرت، سنجار)، (شام، مصر، شمال آفریقا، اندلس) و غرب (ونیز، سیسیل) تأثیر بهسزایی بگذارد، چه اینکه این تأثیر و تقلید بعد از حملۀ مغولان به خراسان و موصل و مهاجرت فلزکاران این شهرها به مناطق یادشده بهویژه شام و مصر دوچندان شد.